जनजाति जनहरुले पहिचान सहितको अधिकार पाउन खोज्दा रगतको आँशु रुने मध्येका तीन

खगेन्द्र संगौला

ढिलै भए पनि क्षितिज उघि्रँदै गएको राजनीतिक डबलीमा यस घडीमा तीनवटा बिछट्टका अनुहार लाम लागेर खडा भएका छन् । समकालीन राजनीतिका तीनवटा अधोमुखी प्रवृत्तिका जण्ड प्रतिनिधि हुन् यी । यिनका नाम फरक छन् । यिनले बोकेका र जपेका विचार फरक छन् । तर यिनका चित्तको चुरो कुरो भने मिल्दोजुल्दो छ । यिनलाई हेर्दा उस्तै प्वाँख भएका चरा एकै झुन्डमा सामेल हुन्छन् भन्ने अंग्रेजी उखानको फ्याट्ट याद आउँछ । जेठ १४ मा जन्मिन लागेको संविधानले भयावह बाघझैँ ह्वाङ्ग मुख बाएर गर्जिँदै आक्रामक मुद्रामा यी त्रिमूर्तिमाथि झम्टा मार्ने छाँट छ । र यी हताश बबुराहरू कता भागुँ, कता लुकुँ गर्दै अत्यासको मुद्रामा आफ्ना सनातन विचारसँग ताल-सुर नमिल्ने हाँसउठ्दा कुरा गर्दै आफ्नो चिनारी आफैँ च्यात्दैछन् ।

यी चर्चित त्रिमूर्ति हुन्— सर्वश्री कमल थापा, केपी शर्मा ओली र चित्रबहादुर केसी । लाममा थापाकाजी अगाडि छन्, ओली महोदय माझमा र श्री केसी तिनका पछाडि । लाग्छ, थापाकाजी तीनमध्ये अघोषित अगुवाको भूमिका छन् । मिस्टर थापा निकै दिनदेखि इतिहासको झ्यासमा लोमडीझैँ कतै अलप भएका थिए । अलि दिनअघि एउटा टेलिभिजन अन्तर्वार्तामा यिनी हठात् प्रकट भए । यिनले सदाझैँ आफ्नो मनचिन्ते झोलीमा मृत राजतन्त्रको प्रेतलाई बौराउने कुरूप सपना बोकेका थिए । काँचको पर्दामा जेठ १४ तिर पुलुक्क हेर्दै यी तर्सिए । यिनका निधारमा चिटचिट पसिना आए । नाकका पोरा फस्फस् फुले । र सास स्याँस्याँ बढ्यो । अनि यिनका कुरामा भयानक विचलन देखियो ।

थापाकाजीले अताल्लिँदै भने— राजासहितको प्रजातन्त्र चाहियो । अनि यिनले कन्दै व्याख्या गरे— यो पुरानो खालको होइन । यो गणतन्त्र पनि अटाउने, सङ्घीयता पनि अटाउने, पहिचान पनि अटाउने, जे पनि अटाउने राजासहितको प्रजातन्त्र हो । अर्थात् उदार, लचिलो र फराकिलो राजतन्त्रीय प्रजातन्त्र । सपनामा पनि नचिताएको थापावाणी सुनेर मैले जिब्रो टोकेँ । र जिल् पर्दै गम खाएँ— ए गाँठ्ठे ! बोल्ने मुख कसको हो ? बोलेको के हो ? बोलुवाले भन्न खोजेको के हो ? मेरा आँखा अगाडि थापाकाजीका दुई परम् पूज्य इष्टदेव ज्ञानेन्द्र शाह र पारस शाहका अनुहार नाचे । ती अनुहारमा यी काजीले भनेजस्तो उदारता र लचिलो एवं फराकिलोपना लेसमात्र पनि दृष्टिगोचर भएन । थापाकाजीलाई सिंहासनमा चाहिएका त आखिर तिनै पिता-पुत्र न हुन् । त्यसैले तिनको वास्तविक चरित्र र प्रवृत्तिको हेक्का राख्दै यिनले हाकाहाकी भन्नुपथ्र्यो— मलाई कठोर, क्रूर, लोभी र दम्भी राजासहितको प्रजातन्त्र चाहियो । तर भन्न सकेनन् । खोकिलामा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संविधान बोकेर आइपुग्नै लागेको जेठ १४ को डरले यिनको जिब्रो लकपकायो । र यिनको सनातनी निष्ठामा भयानक विचलन आयो । कुन्नि, त्यस्तो ज्ञानी र दानी राजा यिनले जादुगरी तरिकाले कुनै गोबरग्यास प्लान्टबाट उत्पादन गर्ने विचार गरेका पो छन् कि !

विचलित कमल थापापछि टेलिभिजनको अर्को पर्दामा उदाए डाक्टर केपी शर्मा ओली । तिनका भयातुर आँखा पनि कालरूपी जेठ १४ तिरै एकोहोरिएका थिए । मानौँ बन्नै नहुने संविधान बन्ने भयो भनेर तिनको मनमा उग्र बेचैनीको चक्रवात् उठेको थियो । गलित थापाझैँ थकित मनोदशामा थिए, बरा श्री ओली महोदय । तिनले भने— जेठ १४ मा संविधान बन्छ, यो बन्नैपर्छ । सुनेर म फेरि जिल् परेँ । अरे ! बोल्ने मुख कसको हो ? बोलेको के हो ? नवोदित डाक्टर ओलीका मुखारविन्दबाट यत्रो अकल्पनीय विचलन कसरी हुनगएको हो ? ‘जेठ १४ मा संविधान बन्दैन ।’ हिजोसम्म श्री ओलीको थेगोतुल्य महावाणी थियो यो । तिनले हामीलाई एक होइन, दुई होइन, पाँच होइन, पच्चीसौँपटक यो महावाणी कृपा गरेका थिए । जगत्लाई थाहा छ— संविधानसभाको आफूलाई धूलो चटाउने चुनावप्रति ओलीको चित्तमा अथाह घृणा छ । चुनिएर आएका थुप्रै ‘अनपढ’, ‘अज्ञानी’, ‘बेढङ्गे’ र ‘सिंगाने’हरूप्रति तिनको मथिङ्गलमा अपार तिरष्कार छ । थाहा छ, सङ्घीयताको सम्झनामात्र भयो कि तिनको कन्पारो तातेर आउँछ । सङ्घीयतामा हक खोज्ने मधेसीहरू तिनका दृष्टिमा ‘पूर्व भारतीयहरू’ हुन् । पहिचानको चाहना गर्ने जनजातिहरू तिनका नजरमा जातिवादी हुन् । त्यसैले त सङ्घीयताको खाका खिच्न बनेको संविधानसभाको मृत्यु तिनको एकमात्र सपना, जपना र कामना हुनगयो ।

अनि अहिले ? अहिले चतुर ओली साहेबले भेउ पाए— साला ! संविधान त बन्ने भो । र बडो नाटकीय रूपले एकाएक तिनको भाका फेरियो— संविधान बन्छ, बन्नैपर्छ । अहो ! डाक्टर ओलीको फेरिएको बोलीमा यो क्या डरलाग्दो विचलन ! कुरा हिजैसम्मको त हो, शान्तिको बाटोमा तुवाँलो लाग्दा डाक्टर ओलीसाहेब हलक्कै हौसिन्थे । संविधान लेखन धरापमा पर्दा श्री ओली मखलेल हुन्थे । ओली सरलाई थाहा थियो— संविधान एक्लै आउँदैन, चुनावको तरवार बोकेर आउँछ । पहिले चुनावी तरवार बजि्रँदाको घाउ उनको गर्धनमा अझै आलै छ । त्यसको दुखाइ, त्यसले ल्याएको पराजयको पीडा, त्यसबाट उत्पन्न ग्लानि, त्यसले जगाएको औडाहा— त्यो सब एकरत्ति मत्थर भएकै छैन । अब फेरि अर्को त्यस्तै पिराहा चुनाव ?

प्रस्ट कुरा गरुँ । शान्ति र संविधानको बाटोमा तेजाब खन्याउन डाक्टर ओलीले गर्नु-नगर्नु यत्न गरेकै हुन् । सबुतहरू इतिहासका भित्तामा अङ्कति छन् । यिनले शान्ति विरुद्ध अनेक सपना कोरले, यिनका अनेक सपना तुहिए । संविधान विरुद्ध यिनले थुप्रै प्रपञ्च रचे, यिनका थुप्रै प्रपञ्च गोपीक्याँच भए । एक समय थियो, जब डाक्टर ओलीहरूका भुइँमा खुट्टा थिएनन् । शान्तिको चित्र खल्बलिन लाग्दा यिनलाई सत्ताको कुर्सी आफूतिर आउन लागेको आभाष हुन्थ्यो । संविधान लेखन अनिश्चयको कुहिरोमा बरालिँदा यिनलाई आफ्नो नितम्बले सत्ताको आसन स्पर्श गरेको रोमाञ्चक अनुभूति हुन्थ्यो । र उस्तै स्वार्थ, चरित्र र प्रवृत्ति भएका पात्रहरूको मितेरी गाँठो कसिँदा स्वैरकल्पनाको भित्तोमा ट्याक्क सरकारको चित्र खिचिन्थ्यो । चित्रमा डाक्टर केपी शर्मा ओली प्रधानमन्त्री हुन्थे, जर्साप् रुक्माङ्गद कटवाल रक्षामन्त्री र श्री खुमबहादुर खड्का गृहमन्त्री । स्वैरकल्पनाकै प्रधानमन्त्री सही, क्या थिए ती दिन ! दुर्भाग्यवश, मनको लड्डु घिउसित खान पाइने ती दिन टिकेनन् । नलिनुपर्ने शान्तिले गति लियो र संविधान नाउँको मृत्युपत्र अन्ततः लेखिने नै भयो । र घोर पराजयको मुद्रामा डाक्टर ओलीआफ्ना सपना, जपना र कामना विरुद्ध बोल्न विवश भए— संविधान बन्छ, बन्नैपर्छ ! ओली महोदयको सनातनी निष्ठामा यो क्या भयङ्कर विचलन !

जसको जेमा लगानी हुँदैन, उसलाई त्यसको माया हुँदैन । गणतन्त्रमा श्री केपीको प्रतिबद्धता, लगन र त्यागको लगानी छैन । छ भने बरु त्यसको उल्टो छ । सङ्घीयतामा डाक्टसाप्को सकारात्मक योगदान छैन । छ भने बरु त्यसको उल्टो छ । डाक्टसाप् झापा विद्रोहको लगानी साँवासहित हजम गर्दै आजका दिनसम्म जेनतेन निर्वाह चलाइरहेका छन् । अब संविधान बनेपछि ? भो, विचलित र व्यथित ओली महोदायका भावी दुर्दिनका कुरा नगरुँ !

आयो कुरा अब लामका तृतीय पुरुष श्री चित्रबहादुर केसीको । श्री केसी मसाल पार्टीको सङ्घीयता विरोधी कुटिर उद्योगका अथक फिल्ड मार्शल हुन् । दलित र उत्पीडितहरूले सङ्घीयतामा आफ्नो भाग्य अजमाउने सपना देखे । श्री केसीका नजरमा त्यो सपनामा देश टुक्रिएको देखियो । मधेसीहरूले सङ्घीयतामा समानता र गरिमा पाउने चाहना गरे । श्री केसीका दृष्टिमा त्यो चाहनामा देश भत्किएको देखियो । जनजाति जनहरूले सङ्घीयतामा पहिचान र पहुँचको मौलो गाड्ने इच्छा गरे । श्री केसीका चित्तमा त्यो इच्छामा जातीय सद्भावमा आगो सल्केको देखियो । र यी केसीले, उनकै शब्दमा, सङ्घीयता विरोधी जेहाद छेडे । नाम छ विपन्न, अशक्त, वञ्चित र परित्यक्तहरूको मुक्तिका लागि जुध्ने कम्निस्ट पार्टी मसाल । काम छ, थापाकाजी कमल र डाक्टर केपीहरूको जस्तै जनआकांक्षाका जरामा जहर खन्याउने अविराम अभियान । कमल, केपी र चित्र ‘महेन्द्र माला’ पढेर वा पढाएर अहंकारवादी राष्ट्रियतामा दीक्षित भएका सगोत्री त्रिमूर्ति हुन् । जप्ने सिद्धान्त जेसुकै होस्, यिनका चित्तका भित्तामा संकीर्ण शाही राष्ट्रवादको भूत किर्नोझैँ टाँसिएको छ । त्यसैले त यिनलाई कठोर एवं केन्द्रीकृत हैकम मनपर्छ । त्यसैले त यिनलाई सकल लोकलाई माग्ने ठाउँमा राखेर आफू दिने ठाउँमा विराजमान भइरहन मनपर्छ । त्यसैले त हकका लागि उठ्ने जनआवाजमा यिनका नजरमा देश विखण्डित हुन्छ ।

अस्तिताक श्री केसीले भने— म बाँच्ने अब दस दिनमात्र बाँकी रहे । बुझ्न खोज्दा थाहा भयो, उनको ज्यान लिन धम्की दिने आततायीले भाका किटेको रहेछ । उनको कसुर रहेछ, सङ्घीयता विरुद्ध जथाभावी बोल्दै हिँड्नु । श्री केसीले गुनासो गरे— मेरो ज्यान लिन्छु भन्नेलाई सरकारले पक्राउ गरेन । केसी सरको बोलीमा लोली मिलाउँदै म भन्छु— पक्राउ गर्नुपर्छ । केसीका मुखबाट प्रवाहित हुने ग्रामीण नेपाली भाषाको स्वाद चाख्नकै लागि भए पनि श्री केसीको ज्यान जोगाइनुपर्छ । सके सरकारले जोगाउला, नसके मुन्टो लुकाउनलाई केसी महोदयको अर्धभूमिगत पार्टी मसालको गोप्य खोपी हुँदै होला ।

सङ्घीयताको वध गर्न आतुर श्री चित्रबहादुर केसी ‘राष्ट्रवादी’ मोर्चाका विरलाकोटी वीर हुन् । वीर निडर हुन्छ । आफ्नो आस्थाका लागि जीवन आहुती दिनु वीरका लागि केही होइन । तर सहपथिक कमल र केपीमा झैँ यस पाटोमा श्री केसीमा पनि विचलन देखियो । मलाई मार्ने धम्की आयो भनेर उनी सरकारसामु रुन पुगे । यो सरकार सङ्घीयताको पक्षधर हो । तसर्थ यो ‘विखण्डन’को पक्षधर हो । यो सरकार पहिचानको पक्षधर हो । तसर्थ यो ‘सामाजिक सद्भावको विनाश’को पक्षधर हो । ‘राष्ट्रवादी’ वीर यस्तो नाथे सरकारसामु जीवनको भीख माग्दै तुरुक्क रोयो । श्री केसीको यो कत्रो विचलन !

सीके लालले भनेझैँ ‘ऊँटजस्तो’ नै सही जेठ १४ गते संविधान आउने पक्का छ । त्यो ‘ऊँट’को आगमनसँगै विचलनमार्गी यी त्रिमूर्तिका कुटिर उद्योगहरू नाश हुनेछन् । ठीकै छ, ती नाश होउन् । जेको नियति नै नाशिनु हो, त्यसको विनाशमा लोकलाई केको पछुतो !

कान्तिपुरबाट