डा. विधुप्रकाश कायस्थ
राजकुमार सिध्दार्थ गौतमको जीवनको कथा मानव जीवनमा करुणाको गहिरो रूपान्तरणको कथा हो । शाक्य राज्यको सिंहासनको उत्तराधिकारीको रूपमा भव्यता र ऐश्वर्यको जीवनशैलीबाट सिध्दार्थले आध्यात्मिक मार्गलाई पछ्याए। वर्षौंको यात्रा र सत्यको खोजीपछि सिध्दार्थ गौतमले बोधिवृक्षमुनि बुध्दत्व प्राप्त गरे र बुध्द बने । उनको जीवनको सबैभन्दा मन छुने पल मध्ये एक ज्ञानप्राप्ति पछि उनको पत्नी यशोधरा र छोरा राहुलसंग उनको पहिलो भेट थियो।
बौध्द ग्रन्थहरूमा वर्णन गरिएको यो भेट व्यक्तिगत भेटघाट मात्र नभएर यसले बुध्दको शिक्षा र संसारसँगको उहाँको सम्बन्धमा पनि महत्वपूर्ण परिवर्तन ल्यायो ।
बुध्दत्व प्राप्त गर्नु अघि सिध्दार्थले विलासी जीवन बिताए। तर पनि उनी वृध्दावस्था, रोग र मृत्युको दृश्यबाट गंभिर रुपमा प्रभावित भए । यसले उनलाई आफ्नो शाही उपाधि, परिवार र विलासिताको जीवन त्याग्न प्रेरित गर्यो। मानव पीडाको गहिरो अर्थ र समाधान खोज्न उनले गृह त्याग गरे।
वर्षौंको गहन ध्यान र आत्मनिर्वासन पछि सिध्दार्थले ३५ वर्षको उमेरमा बोधिवृक्षमुनि बुध्दत्व प्राप्त गरे । त्यसपछि उनले वर्षौंसम्म यात्रा गरे। अरूलाई दुःखबाट मुक्तिको मार्गनिर्देशन गर्दै आफुले प्राप्त गरेको नयाँ ज्ञान फैलाए। यस समयसम्म उनको परिवारलाई उनको धर्म परिवर्तनको बारेमा कुनै जानकारी थिएन।
पुनर्मिलन
बुध्दत्व प्राप्त गरेको धेरै वर्ष पछि उनले आफ्नो परिवारलाई भेट्ने निर्णय गरे। उनी एक रात अचानक छोडेको मानिसको रूपमा कपिलवस्तु फर्किएनन्। तर आफ्ना पत्नी र छोरा सहित सबै प्राणीहरूप्रति करुणा राख्ने बुध्दको रूपमा फर्किए ।
बुध्दको प्रस्थान पछि धेरै वर्षसम्म शोकमा रहेकी उनकी पत्नी यशोधराले बुध्दको आगमनको खबर सुनेपछि विभिन्न प्रकारका भावनाहरू अनुभव गरे । उनले पतिको अनुपस्थितिमा संघर्ष गरेर छोरा राहुललाई एक्लै हुर्काए। बुध्द कपिलवस्तुको शाही सहरमा प्रवेश गरे पछि यशोधरा उहाँलाई भेट्न आइन्। बुध्दले आफ्नी पत्नीलाई चिने। तर उनले पत्निलाई आफ्नो प्रबुध्द दृष्टिले हेरे।
पुनर्मिलनका क्रममा यशोधराले आफ्नो पिडा व्यक्त गर्दै सोधिन् , ” म जवान छँदा तिमीले मलाई छोडेर गयौ र मैले जीवनका सारा कठिनाइहरू सहेँ। मलाई तिम्रो सबैभन्दा बढी आवश्यकता भएको समयमा तिमी कहाँ थियौ?”
बुध्दले गहिरो करुणाका साथ जवाफ दिदै उनले आफ्ना पत्नी र छोरा सहित सबै प्राणीहरूको भलाइको लागि बुध्दत्व प्राप्त गरेको बारे ब्याख्या गरे ।
यस बैठकको महत्व
यो क्षण व्यक्तिगत पुनर्मिलन मात्र नभएर बुध्दको मार्ग र उहाँका शिक्षाहरूमा महत्वपूर्ण घटना थियो । यसले उनको मार्गका धेरै महत्त्वपूर्ण पक्षहरूलाई उजागर गर्दछ:
- करुणा र मोहभंग: सांसारिक मोहबाट मुक्तिको ज्ञानले यशोधरा र राहुलसँगको बुध्दको मिलनले उनको गहिरो करुणा झल्काउँछ। उनले तिनीहरूको पीडालाई बुझे। पति र बुबाको पुरानो भूमिकाभन्दा पर पुगेका बुध्दले प्रेम र समझदारीलाई विस्तारपूर्वक ब्याख्या गरे। यो बुध्द धर्मको शक्तिशाली सन्देश हो : मुक्ति प्राप्त गर्न संसारबाट टाढा जानुपर्छ तर अरूप्रतिको करुणा कहिल्यै कम हुँदैन।
- आध्यात्मिक मार्गमा परिवारको भूमिका: आफ्नो परिवारसँग बुध्दको संवादमा पारिवारिक सम्बन्ध महत्त्वपूर्ण भए पनि अन्ततः परम आनन्दको स्रोत होइन भन्ने सन्देश प्रष्ट थियो । सिध्दार्थले आफ्नो परिवार छोड्नु उनको आध्यात्मिक जागरणको लागि आवश्यक कदम थियो। यो घटनाले कहिलेकाहीं ज्ञानको बाटोमा आफ्नो प्रियजनहरूलाई पनि आसक्ति त्याग्न आवश्यक हुन्छ भनेर देखाउँछ।
- यसोधरा र राहुलको संघमा प्रवेश: यो पुनर्मिलन पछि राहुलले आफ्नो बुबालाई पछ्याउने निर्णय गरे। राहुलले सानै उमेरमा बुध्दत्व प्राप्त गरेका थिए । छोराको पवित्रता देखेर बुध्दले उनलाई भिक्षुत्वमा ग्रहण गर्नुभयो । यो क्षण राहुलका लागि मात्र नभई बुध्दका लागि पनि महत्त्वपूर्ण थियो। यसले उहाँको छोराको आध्यात्मिक मार्गको शुरुवात र उहाँको परिवारमार्फत बुध्दका शिक्षाहरू फैलाउने जग राखेको थियो।
- बौध्दसत्तामा शुन्य वंशवादः यसोधरा र राहुलको संघमा प्रवेश गरे तापनि तिनीहरुले आफुहरुलाई संघमा बिशेष स्थानको अपेक्षा गरेनन्। बौध्दसंघको ज्ञनामार्गमा वंशवादका लागि कुनै स्थान छैन। संघमा प्रवेश गरे र यसोधरा यसोधरा रहिनन् न त उनलाई बुध्द पत्निको रुपमा पहिचान दिलाएन। उनको पहिचान एक भिक्षुणीको रुपमा सिमित भए। सही मानेमा यसोधरा लाखौं भिक्षुणीहरुको बिचमा गुमनाम हुन पुगे। संघमा प्रवेश गरे पछि राहुलको पनि बुध्दपुत्रको रुपमा चिनिएन। यसरी ज्ञान र बौध्दसत्तामा वंशवादको अस्तित्व नभएको पुष्टि भयो। वास्तवमा काम क्रोध लोभ मोहको सुत्रधार नै वंशवाद हो। समग्रमा वंशवाद नै मानव दुःखको कारकतत्व हो।
- दुःख र मुक्तिको चक्र: आफ्नो परिवारसँग बुध्दको पुनर्मिलनले संसार (जन्म, मृत्यु र पुनर्जन्मको चक्र) को विषयवस्तु झल्काउँछ । यस साक्षात्कारको माध्यमबाट बुध्दले मुक्ति उहाँलाई मात्र नभएर सबै प्राणीहरूका लागि उपलब्ध छ भनी देखाउनुभयो। यो पुनर्मिलनको सम्वादमा अर्को महत्वपूर्ण सन्देशका अनुसार जुनसुकै विगतको संलग्नताहरू भए पनि जोकोहिले पनि धर्मको पालना गरेर बुध्दत्व प्राप्त गर्न सक्छ।
बुध्द यशोधरा र राहुलको पहिलो भेट बौध्द परम्पराको सबैभन्दा भावनात्मक र महत्त्वपूर्ण क्षणहरू मध्ये एक हो । यसले व्यक्तिगत सम्बन्ध र विश्वव्यापी अनुकम्पा, ज्ञान प्राप्तिमा त्यागको आवश्यकता, र भावी पुस्ताहरू मार्फत आध्यात्मिक शिक्षाको प्रसारणको संयोजनलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ ।
बुध्दका लागि यो भेट विगतमा फर्किने कुरा नभएर अस्तित्वको प्रकृति बुझ्न उनी कत्तिको अगाडि बढेका थिए भनेर देखाउने तरिका थियो। उनको परिवार, उनीहरूको पीडा र हानिको बावजुद, उनको शिक्षाको ठूलो कथाको हिस्सा थियो। ज्ञान एक एक्लो बाटो होइन। ज्ञानले जीवनको हरेक पक्षलाई छुन्छ। ज्ञानमा गहिरो व्यक्तिगत सम्बन्धहरू पनि समावेश छन् । ज्ञानबाट नै व्यक्ति दुःखबाट मुक्ति र शान्ति तर्फ अघि बढ्छ।
( अस्तु )
2
0
