आधुनिक स्वरुपमा बदलिदै कौरा

हा…सानु माया लाउँकी भनेर
यो दाजुलाई भनेर दिनदिन औला गनेर
सानु माया लाउँकी भनेर

यी यस्तै भाकामा गाउँघर वनपाखा घन्काउँदै कौरा गाउने अनि नाच्ने समय आजभोली छैन । मगर सँस्कृतिमा निकै प्रचलित कौरा नृत्यको चार्म भए पनि यसको मौलिकता संरक्षण हुन सकेको छैन ।
विभिन्न कार्यक्रममा हुने कौरा गीत र नृत्यलाई नमान्ने हो भने कौरा देख्न पाउनु शौभाग्य हो । विशेष गरि पश्चिमाञ्चलका मगर बस्तीमा प्रतलित कौरा सँस्कृति हराउँदै गएकोमा चिन्ता गर्नेहरु बढेका छन् । कौराको असली स्वरुप हराउँदै गए पनि पछिल्लो समय यसले व्यापकता भने पाउँदै गएको छ ।
मगर भाषाको कानराहाबाट अपभ्रंश भएर कौरा भएको हो । कानराहा भनेको हामी आयौं भन्ने अर्थ लाग्छ । मगर सँस्कृतिमा धेरै वर्ष पहिले घाँस दाउरा गर्ने बेला कानराहा–कानराहा अर्थात हामी आयौं भन्दै मगर युवा र युवतीले गीत गाउने गर्थे ।
कौरा गीत माघे संक्रान्तिदेखी असारे पूर्णिमासम्म पर्ने विभिन्न मेला जात्रा पर्वमा नचाइन्छ नै यसबाहेक मगर जातिको विवाह, पास्नी, न्वारन, छैटी, छेवार आदिमा पनि नाच्ने गरिन्छ । कौरा गीतमा माया प्रेम सुखदुख, हर्ष उल्लास ख्यालठट्टा पनि गरिन्छ । गीतबाट सञ्चोबिसञ्चो, चिना परिचय पनि गरिन्छ । पहिले–पहिले गाउँघरमा पल्लो गाउँका युवा र वल्लो गाउँका युवति मिलेर कौरा नाचगान गर्दैै रमाईलो गर्थे ।
कौरामा नै उनीहरुले मायाप्रितिका कुरा पनि गर्न भ्याउँथे । केटापक्षले गीतबाटै केटीलाई अनेक कुरा सोधनी गर्थे ।

हा…नानी त रैछौ हाम्रै दावली
का हो नानी घर तिम्रो का हो माईती मावली
नानी त रैछौ हाम्रै दावाली

केटाले गीतबाटै आफ्नो दावली बनाएपछि केटीले पनि गीतबाटै उत्तर त दिनैप¥यो । केटी पनि के कम भाका मिलाएरै यस्तो उत्तर दिन्छन् ।

हा… पार्छौ की त हाम्लाई बितरा
हाम्लाई भने बाउको डर, कान्छा तिमलाई केछर
पार्छौ की त हाम्लाई बितरा

पश्चिमाञ्चलको बाक्लो मगरबस्ती रहेको तनहुँको रिसिङ, घिरिङ, ढोरबराह, स्याङ्जा, पाल्पा, नवलपरासी, गोर्खा, कास्की लगायतका क्षेत्रमा कौरा नाचिन्छ । त्यो बाहेक अहिले गण्डकी, धौलागिरी, लुम्बिनी अञ्चलमा मगरका अलावा गुरुङ, दरै, दुरा लगायतका समुदायले पनि नाँच्ने गरेका छन् । कौरा नाच्ने केटीहरुको संख्या बिजोर हुनुपर्छ । कम्तीमा तीनदेखी १३ जनासम्मको कौरा नाच्ने गरिएको छ ।
कौरामा एउटै टुक्कालाई धेरैपटक गाइन्छ । नाच्नलाई अनुकुल बनाउन पटकपटक दोहो¥याउने गरिएको हो । कौरा नाच्दा केटाहरुले भांग्रा कछाड शिरमा टोपी लगाउँछन् भने केटीहरुले मखमलको चोली घलेक र पोते पहेलो पटुका छिटको गुन्यु र काँधमा सानो रुमाल राख्ने गर्छन् । जमानाको कौरामा यस्तो हुलिया देखिने भए पनि आजभोली खासै देख्न पाईदैन । कौरा कल्चर फैलदो अवस्थामा भए पनि यसको असली रुप हराउँदै गएको दावी गर्छन् पोखरा विश्वविद्यालयमा पूर्व उपकुलपति डा. केशरजंग बरालमगर ।
‘कौरा विकृतरुपमा गएको छ, यसको ओरिजिनल फर्म आजभोली देख्न पाइदैन । यो पुरै बिग्रदै गएको छ’ डा. बरालमगर भन्छन्‘कौरा अहिले बजारमा आएर व्यापारिकरण भएको छ, त्यसैले पनि यसको असली रुप देख्न पाईदैन ।’
कौरा युवाहरुले खैजडी बजाउँदै गाउने र युवतीहरुले गीतको भाव अनुसार हातको पार लगाउँदै नाचिने सामूहिक नृत्य हो । कौरामा विवाहित र अविवाहित दुवै केटाहरु सहभागी हुन पाउँछन् भने केटीहरुचाही अविवाहित हुनैपर्छ ।
विवाहित केटीले कौरा नाँच्ने परम्परा छैन । कौरा नाच्ने केटाहरु हरेकको हातमा खैजडी हुनुपर्दछ । कौराको विशेषता के भने कौरा गीत केटीहरुले गाउँदैनन् । पुरानो सँस्कृति जे भए पनि अहिलेका युवापुस्ताले आफ्नो मन लागी गरेका छन् । त्यसैले त कौरामा जे हुनुपथ्र्यो त्यो छैन । नयाँनयाँ कुराहरु थप्दै यसलाई बर्णशंकर बनाएका छन् ।
सँस्कृतिकर्मी एवं गायक बुद्धिमान दुरा धम्पु पनि पहिलेको जस्तो कौरा आजभोली नभएको सुनाउँछन् । उनका अनुसार २०३६ सालपछि कौरमा पनि धर्म र राजनीति घुस्दै गएकोले कौरामा बिकृत रुपमा देखा परेको छ । २०३६ सालपछि समूह–समूह भएपछि एक गाउँबाट अर्को गाउँमा गएर कौरा गाउने र नाच्ने गर्दा ‘मेरो गाउँमा किन आइस्’ भन्दै झगडा हुन सुरु भएको थियो । मान्छेहरु बढी मात्रमा संकिर्ण हुँदै गए । वल्लो गाउँको पल्लो गाउँमा जाने र पल्लो गाउँको अर्को गाउँमा नाचगान गर्न जाने अवस्था भएन ।
‘कौरामा एउटा गीत यस्तो छ, यो नानीको शिरको जोवन जुठो छ की चोखो छ , त्यो फूल लाउने मलाई धोके छ भनेर गीत गाएपछि यहाँ ठूलै झगडा हुन्छ’ धम्पु भन्छन् ‘कौरामा केटीका हात समातेर नाच्नुपर्छ । अहिले त सुरुदेखी नै केटा केटी प्राईभेट जस्तै भइसकेका हुन्छन्, केटीको हात समातेर नाच्न थालेपछि त यहाँ बबाल हुन्छ । अर्कालाई रिस गर्ने डाहा गर्ने प्रबृत्ति छ त्यसैले त अहिले कौरामा बिकृति घुसेको छ ।’
सँस्कृतिका अध्येता डा. कुसुमाकार न्यौपानेको विचारमा चाँही कौरा फैलदो अवस्थामा छ । कौरा मगर जातीको मौलिक नृत्य भए पनि अहिले कुमाल, दरै, गुरुङ, दुरा लगायतका जातिले नाच्ने गाउँने गर्न थालेका छन् । त्यतिमात्रै हैन, गाउँमा हुने कौरा सहरमा समेत नाच्ने प्रचलन बढेको छ ।
‘अलि पहिले कौरा हराउँछ की भन्ने थियो, गाउँमा नाच्ने कौरा अहिले सहर पसेको छ । मगरले मात्रै नाच्ने कौरा मिठो गीत र संगीतमा भएकाले अरु जातिले पनि नाच्न थालेका छन् त्यसैले कौरा फैलँदो अवस्थामा छ’ सँस्कृतिका अध्येता डा. कुसुमाकर न्यौपाने भन्छन्‘ भलै गाउँमा जस्तै ठेट कौरा नपाईएला तर, कौरा उन्नती उन्मुख छ सँस्कृतिमा अलिअलि बिकृति त आईहाल्छ नी, त्यो विकृति नभएर परिवर्तन पनि हो ।’

मनोज घर्तीमगर