असोक धम्म विजय दसमी !! अर्थात अशोक धर्म विजय दशमी (दशैं)
Ven Dhanaynjia
अशोक विजयदशमी भनेको सम्राट अशोकले कलिंग युद्धमा विजय प्राप्त गरेपछि दस दिनपछि बौद्ध धम्म अपनाएको दिवस हो। बौद्ध परम्परा अनुसार, यो दिवसले ‘धम्म विजय’ लाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।
– अर्थात्, बल वा शस्त्रबाट होइन, शान्ति र करुणाबाट हृदय जित्ने विजय। पाली महावंश र दिपवंश जस्ता ग्रन्थहरूमा वर्णित छ कि सम्राट अशोकले कलिंग युद्ध (ई.पू. २६१) पछि युद्धको भयावहता देखेर हिंसाको मार्ग त्यागे र बौद्ध भिक्षु मोग्गलिपुत्त तिस्स (महामोग्गलिपुत्त तिस्स) बाट धम्म दीक्षा लिए।
यो दिवस किन मनाइन्छ?
यसले बौद्ध धम्मको मूल सिद्धान्त
– अहिंसा (अहिंसा), करुणा (मैत्री) र शील (नैतिकता)
– लाई स्मरण गर्दछ।
बौद्ध परम्परामा, यो दिवसलाई धम्म चक्र प्रवर्तन दिवस पनि भनिन्छ, जसले बौद्ध शिक्षाको प्रचार र व्यक्तिगत दुर्गुणहरू (राग, द्वेष, मोह) माथि विजय प्राप्त गर्ने महत्वलाई जोड दिन्छ।
पाली धम्मपद (२७६) मा भनिएको छ: “तुम्हेहि किच्चं आतप्पं, अक्खातारो तथागता। पटिपन्ना पमोक्खन्ति, झायिनो मारबन्धना।” अर्थात्, तथागत बुद्धले मार्ग देखाउँछन्, तर प्रयास तिमीले नै गर्नुपर्छ; जो यस मार्गमा लाग्छन्, उनीहरू मार (दुःख) को बन्धनबाट मुक्त हुन्छन्। यो दिवसले यही सन्देशलाई जीवन्त राख्छ। जसमा सम्राट अशोकले आफ्नो शत्रु-भावना (राग-द्वेष) माथि मैत्री भावनाको विजय प्राप्त गरे।
आधुनिक सन्दर्भमा !!
यो दिवसलाई डॉ. भीमराव अम्बेडकरले १४ अक्टूबर १९५६ मा नागपुरको दीक्षाभूमिमा ५ लाख अनुयायीहरूसँग बौद्ध धम्म अपनाएको घटनासँग जोडेर पनि मनाइन्छ। यो तिथि अशोक विजयदशमी नै थियो, जसले अम्बेडकरलाई ‘आधुनिक अशोक’ जस्तो बनाउँछ।
बौद्ध परम्परामा, यो घटनाले दलित र उत्पीडित समुदायहरूलाई धम्मको माध्यमबाट मुक्ति दिएको छ, जसलाई धम्म चक्र प्रवर्तन दिवस भनिन्छ।
सम्राट अशोक: क्रूर योद्धाबाट
धम्म प्रिय चक्रवर्ती सम्राटसम्मको यात्रा
सम्राट अशोक (ई.पू. ३०४–२३२) मौर्य वंशका तेस्रो शासक थिए, जसको जन्म बिन्दुसारको दरबारमा भएको थियो। बौद्ध ग्रन्थहरूमा उनी ‘अजेय’ योद्धाको रूपमा वर्णित छन्, जसको साम्राज्य पश्चिममा आधुनिक आगे अफगानिस्तानदेखि पूर्वमा बांग्लादेशसम्म फैलिएको थियो। तर, कलिंग युद्ध (जम्बुद्वीपको पूर्वी भाग, आधुनिक ओडिशा क्षेत्र) ले उनको जीवन परिवर्तन गर्यो। यो युद्धमा लाखौंको ज्यान गएको र तबाही भएको देखेर पनि अशोकलाई गहिरो पश्चाताप भयो। अशोकका धम्म लिपि (शिलालेखहरू) मा उल्लेख छ कि यो युद्धले उनलाई ‘धम्म’ तर्फ आकर्षित गर्यो – जसमा हिंसाको त्याग र करुणाको अपनाइ थियो।
बौद्ध परम्परा अनुसार, कलिंग युद्धपछि दस दिनमा उनी बौद्ध भिक्षु मोग्गलिपुत्त तिस्ससँग भेटे र धम्म दीक्षा लिए। मोग्गलिपुत्त तिस्स, पाटलिपुत्र (पटना) को कुकुटाराम विहारका प्रमुख भिक्षु, जसले अशोकलाई बौद्ध उपासक बनाउनुभयो।
अशोकले आफ्नो परिवारसँग धम्म अपनाए र ‘धम्म विजय’ को प्रतिज्ञा गरे – अर्थात्, शस्त्रबाट होइन, नैतिकताबाट प्रजालाई जित्ने। यो परिवर्तनले अशोकलाई ‘प्रियदर्शी’ र ‘धम्म पिय’ को उपाधि दियो। पाली ग्रन्थहरूमा यो घटनालाई ‘धम्म विजय’ को रूपमा चित्रित गरिएको छ, जसले युद्धको निरर्थकतालाई उजागर गर्दछ।
“धम्म प्रचार: शिलालेख, स्तूप र विश्वव्यापी प्रभाव” !!
अशोकले धम्मलाई जीवनको कला बनाए, न कि केवल धर्म। बौद्ध परम्परामा, धम्म भनेको ‘धारण गर्ने’ हो – अर्थात्, नैतिकता र सदाचारलाई जीवनमा धारण गर्ने।
अशोकले पूरै जम्बुद्वीपभरि नै धम्म लिपि (वा ब्राह्मी लिपि) मा शिलालेखहरू स्थापना गरे, जसमा गैर-जरूरी अनुष्ठानहरूको विरोध र अहिंसाको प्रचार थियो। यी लिपिहरू पाली र प्राकृत भाषामा थिए, जसले भाइचारा र सद्भावलाई जोड दिन्छन्। उदाहरणका लागि, जुनागढ र नासिकका गुफाहरूमा यी शिलालेखहरूले दुश्मनीको अभाव र शान्तिको सन्देश दिन्छन्। अशोकले ईरान, इराक जस्ता दूर देशहरूमा पनि यी लिपिहरू पठाए, जसले उनको दूरदर्शितालाई प्रमाणित गर्दछ। यी शिलालेखहरू १००,००० वर्षभन्दा बढी टिक्ने क्षमता राख्छन्, जसले धम्मको स्थायित्वलाई देखाउँछ।
अशोकले ८४,००० स्तूपहरू निर्माण गरे, जसको संख्या प्रतीकात्मक छ – बुद्धका ८४,००० शिक्षाहरूको प्रतिनिधित्व। थेरवाद ग्रन्थहरूमा, यी स्तूपहरूले बुद्धका अवशेषहरू वितरण गरेर धम्म फैलाउने उद्देश्य राखेका थिए। यसमध्ये १९ स्तूपहरू चीनमा स्थापित भए, जसमध्ये केही मात्र बाँकी छन्। अशोकले आफ्ना छोरा महेन्द्र र छोरी संघमित्रालाई श्रीलंका पठाए, जसले त्यहाँ धम्म फैलाए। यो प्रयासले बौद्ध धर्मलाई विश्वव्यापी बनायो, जसमा थेरवाद परम्परा प्रमुख छ।
धम्म लिपि: यो ब्राह्मी लिपिको मूल नाम हो, जसलाई अशोकले ‘धम्म लिपि’ भनेर नामकरण गरे। पाली ग्रन्थहरूमा, यो लिपि जम्बुद्वीपबाट सम्पूर्ण एशियामा फैलियो।
– जसबाट नागरी, शारदा, तिब्बती, कम्बोडियाको खेमर लिपि जस्ता लिपिहरू विकसित भए। थेरवाद परम्परामा, यो लिपिले धम्मको सार्वजनिक शिक्षालाई सम्भव बनायो, जसलाई बौद्ध पूर्वजहरूले विश्वको पहिलो लेखन कला बनाए। अशोकका शिलालेखहरूमा कतै पनि ‘ब्राह्मी’ नाम उल्लेख छैन; यो ‘धम्म लिपि’ नै हो।
चीनमा अशोकको प्रभाव: मठ, मंदिर र स्तूपहरू
थेरवाद बौद्ध धम्म चीनमा अशोकको माध्यमबाट फैलियो। निंगबोको अशोक विहार (आयुवांग सी) १७०० वर्ष पुरानो छ, जसलाई भिक्षु हुइदा (ई.पू. २८२) ले बनाए। यो विहारमा बुद्धका अवशेष छन् र चार अशोक स्तंभहरूले जम्बुद्वीपसँग जोड्छन्। मंदिरको क्षेत्र १२४,१०० वर्ग मीटर छ, जसमा शानमेन, फोर हेवेनली किंग्स हल र बौद्ध ग्रन्थ पुस्तकालय छन्। यो १९८१ मा झेजियांग प्रान्तीय सांस्कृतिक संरक्षण इकाई घोषित भयो।
किंगहाई प्रान्तको नांगचेन स्तूप २००० वर्ष पुरानो छ, जसलाई २०१५ मा भारतीय भिक्षु ग्यालवांग द्रुकपाले पुनर्स्थापित गरे। यो अशोकले बनाएका १९ स्तूपहरू मध्ये एक हो, जसमा अशोक स्तंभको प्रतिकृति र बुद्ध प्रतिमा छन्। थेरवाद परम्परामा, यो स्तूपले दुई देशहरूबीच सांस्कृतिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ। अशोकको प्रभावले चीनका १५० करोड जनसंख्यामा बौद्ध शिक्षाको प्रभाव लाई बढावा दियो, जसमा ह्वेन त्सांग (जुआनजाङ) जस्ता भिक्षुहरूले बौद्ध ग्रन्थहरू चीन लगे।
हिन्दू परम्पराहरूमा बौद्ध प्रभाव: कपी !!
बौद्ध दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो ! भने, हिन्दू परम्पराहरूले बौद्ध अवधारणाहरू बाट प्रेरणा लिएको देखिन्छ। उदाहरणका लागि, दशहरामा रावण जलाउने प्रथा अशोक विजयदशमीबाट प्रभावित छ।
अशोक विजय दशमी के हो?
यही दिन सम्राट अशोकले कलिङ्गमाथि विजय प्राप्त गर्नुभएको थियो।
विजयपछि दसौँ दिनमा तत्कालीन प्रसिद्ध बौद्ध भिक्षु महामोग्गल्लानका पुत्र तिस्स थेरबाट बौद्ध धम्म ग्रहण गरी सम्राट अशोकले बाहिरी युद्धमात्र होइन, आफ्नै मनमाथि पनि विजय हासिल गर्नुभयो।
त्यसैले भारतमा यस दिनलाई “विजय दशमी” वा “अशोक विजय दशमी” भनेर चिनिन्छ। दशौँ दिनमै बौद्ध धम्म ग्रहण गर्नुभएको कारण यो नामकरण गरिएको हो।
‘दस हरा’ वा दशहरा !!
(दस दुर्गुणहरू लाई हराउने) को प्रतीक छ।
दशहरा के हो?
“दस + हरा” वा दशहरा !!
(दस दुर्गुणहरू लाई हराउनु) को प्रतीक छ।
शब्दको अर्थै हेर्दा दश (१०) + हरा (हराउनु) = दशहरा हुन्छ।
रावण काल्पनिक लङ्काको राजा थिए। बौद्ध दृष्टिले रावण कुनै “राक्षस” होइन, तर मूल संस्कृति र समाजसँग सम्बन्धित समाज सेवी “रक्षक” सम्राट भएता, पनि ब्राह्मणहरूले उनलाई “राक्षस” भनेर अपमानजनक नाम दिए।
रावणका “दश टाउका” भनिएका पात्रहरू वास्तवमा दस मौर्य सम्राटहरूसँग सम्बन्धित छन्—
१. चन्द्रगुप्त मौर्य
२. बिन्दुसार मौर्य
३. सम्राट अशोक
४. कुणाल मौर्य
५. दशरथ मौर्य
६. सम्प्रति मौर्य
७. शालिशुक मौर्य
८. देववर्मन मौर्य
९. सतधन्व मौर्य
१०. बृहद्रथ मौर्य
यी सबै मौर्य सम्राटहरूको कालमा भारत समृद्ध थियो। त्यस समयमा ब्राह्मणहरूको वर्चस्व क्षीण हुँदै गएको थियो। यही पीडाले बादमा ब्राह्मण सेनापति पुष्यमित्र सुंगले अन्तिम मौर्य सम्राट बृहद्रथको हत्या गरी बदला लिए।
त्यसपछि नै द्वेषको आगो निभाउन र मौर्य सम्राटहरूको स्मृति मेटाउन दश मौर्य राजाहरूलाई जोडेर “रावण” नाम दिइयो र अशोक विजय दशमीकै दिन वर्षेनी रावण दहन गर्न थालियो। यसरी अशिक्षित जनसमुदायलाई आफ्नो पूर्वज नै जलाउन प्रेरित गरी त्यो पाखण्डलाई उत्सवका रूपमा थोपियो।
वास्तविकता :
ब्राह्मणहरूको आफ्नै मौलिक अस्तित्व छैन। बुद्धधम्मकै सत्यलाई चोरी गरेर वा विकृत गरेर कब्जा गरिएको छ।
हामी सबै जम्बुद्वीप का मूल अर्थात् श्रेष्टवासी थियौँ। तर बाहिरबाट आएका अनार्य ब्राह्मणहरूले आफैंलाई “श्रेष्ठ” घोषणा गरेर भारतका मूलवासीलाई “अनार्य” र अशिक्षित ठहराए।
निष्कर्ष ;
अब आवश्यक छ—
• आफ्नो वास्तविक इतिहास बुझ्ने।
• ब्राह्मणहरूले थोपेका त्यो पाखण्डपूर्ण उत्सवहरू त्याग्ने।
• आफ्नै गौरवशाली परम्परा, बौद्ध महापुरुषहरूको सम्झना गर्ने र असली उत्सवलाई धम्मसम्मानसहित मनाउने।
शान्ति र अहिंसाको सन्देश
अशोक विजयदशमीले आजको विश्वमा पनि प्रासंगिक छ, जहाँ युद्धहरू (जस्तै इजरायल-फिलिस्तीन, रूस-युक्रेन) ले हिंसाको निरर्थकता देखाउँछन्।
बौद्ध धम्म अनुसार, यो दिवसले
‘धारेति ति धम्मो’ !!
– जो धारण गरिन्छ, त्यो नै धम्म हो।
– त्यसको सन्देश दिन्छ।
बौद्ध इतिहासलाई मेटाउने
(लुटेको/कपी गरेको) ब्राह्मणवादी प्रयास (रावण दहनको मिथक)
बौद्ध दृष्टिकोण अनुसार, काल्पनिक हिन्दू परम्परामा दसैँको दिन गरिने रावण दहनको प्रथा र यससँग जोडिएको काल्पनिक गाथा मौलिक बौद्ध इतिहासलाई मेटाउने र त्यसलाई विकृत पार्ने पछिको प्रयास हो।
श्रीलङ्काको प्राचीन नाम र नाम परिवर्तनको यात्रा
श्रीलङ्का पहिले सीलोन (Ceylon) नामले चिनिन्थ्यो। सन् 1972 मा यसलाई परिवर्तन गरी लङ्का राखियो, र सन् 1978 मा त्यस नामको अगाडि सम्मानसूचक शब्द “श्री” जोडेर आजको नाम श्रीलङ्का कायम गरियो।
नाम परिवर्तनको प्रक्रिया !!
सीलोन (Ceylon):
सन् 1972 सम्म श्रीलङ्का “सीलोन” नामले प्रख्यात थियो। यो नाम ब्रिटिश औपनिवेशिक कालसँग सम्बन्धित थियो।
लङ्का (Lanka):
सन् 1972 मा उपनिवेशकालीन प्रभाव हटाउन “सीलोन” नामलाई आधिकारिक रूपमा हटाएर देशलाई “लङ्का” भनियो।
श्रीलङ्का (Sri Lanka):
सन् 1978 मा “लङ्का” शब्दको अगाडि सम्मानसूचक शब्द “श्री” थपेर देशको नाम “श्रीलङ्का” राखियो, जुन आजसम्म प्रचलित छ।
• रावणको बौद्ध पहिचान: यस दृष्टिकोण अनुसार, लंकाका राजा (रावण) एक बौद्ध सम्राट थिए, जसलाई पाखण्ड र घृणित, तिरस्कार फैलाउन ब्राह्मणहरूले राक्षस नाम दिए।
• दश मौर्य सम्राटहरूलाई रावण बनाइयो: बौद्ध इतिहासमा, रावणका दस टाउकालाई दश फरक-फरक मौर्य सम्राटहरूको प्रतीकको रूपमा लिइन्छ:
• १. चन्द्रगुप्त मौर्य २. बिन्दुसार मौर्य ३. सम्राट असोक ४. कुणाल मौर्य ५. दसरथ मौर्य ६. सम्प्रति मौर्य ७. शालिसुक मौर्य ८. देववरमन मौर्य ९. सतधनवन मौर्य १०. बृहदत मौर्य
• इतिहासको विकृति: जबसम्म यी बौद्ध सम्राटहरूको शासन थियो, जम्बुद्वीप समृद्ध थियो र ब्राह्मणहरूको वर्चस्व समाप्त भएको थियो। ब्राह्मणहरूले यसको बदला लिन ब्राह्मण सेनापति पुष्यमित्र शुंगलाई प्रयोग गरे, जसले बृहदत मौर्यको हत्या गरे। त्यसपछि, घृणा र नफरतको आगो निभाउन, दस मौर्य सम्राटहरूलाई एकै बौद्ध सम्राट रावणको नाम दिइयो र हरेक वर्ष असोक विजयदसमीकै दिन उसको पुत्ला जलाउने चलन भारत सुरु गरियो। तर यो इतिहास भने श्रीलंका र उहाँका निवासीहरूलाई पटक्कै थाहै छैन। नत यो प्रथा वहाँ चल्छ ! यसरी, अनभिज्ञ शूद्र समाज हरूले भारतमा आफ्नै गौरवशाली पूर्वजहरूको पुत्ला लाई जलाएर चाड मनाउन थाले।
निष्कर्ष: यो लेख बुद्ध धम्म अनुसार, विजयादसमी (दसैँ) लाई असोक विजयदसमीको रूपमा पुन:स्थापित गर्ने आह्वान गर्दछ, जहाँ व्यक्तिगत दुर्गुणहरू (मार-बन्धन) माथि धम्मको मार्ग (पञ्चशील) अँगालेर विजय प्राप्त गर्ने सम्राट असोकको गौरवशाली परम्परालाई मनाइन्छ।
”धारेति ति धम्मो” – जुन धारण गरिन्छ, त्यही धम्म हो। बाँकी सबै सम्प्रदाय, मजहब, रिलिजन का आडम्बर, पाखण्ड र कर्मकाण्ड हुन्।
भवतु सब्ब मङ्गलं
VPD Tech Tips
1
0
