Ven Dhanaynjia
प्रचलित हिन्दु मान्यताभन्दा फरक, यस लेखले दुर्गा पूजाको कथालाई एक ऐतिहासिक घटनाको रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यस व्याख्याअनुसार, दुर्गा देवी नभएर एक वास्तविक महिला थिइन् र महिषासुर एक मूलनिवासी शासक थिए। यो दृष्टिकोणले धार्मिक कथा र परम्पराहरूको गहिरो विश्लेषण गर्न प्रेरित गर्दछ। साथै , एक राजाको बलिदान र एक परम्पराको जन्म हुन्छ ।
दुर्गा र महिषासुरको वास्तविक परिचय
१. दुर्गा को हुन्?
प्रचलित रूपमा आठ हातकी देवीको रूपमा पूजा गरिए पनि, यस लेखअनुसार दुर्गा आठ हातकी नभई दुई हातकी सामान्य महिला थिइन्। उनको जन्म कोलकाताको ‘सोनागाछी’ भन्ने ठाउँमा भएको थियो। उनको सुन्दरताको कारण, उनी समाजमा एक फरक पहिचान राख्थिन्। यही कारणले उनलाई अत्यन्तै सुन्दर महिलाको रूपमा चिनाइएको थियो, जसलाई विशेष उद्देश्यका लागि उपयोग गरिएको थियो।
२. महिषासुर को हुन्?
धार्मिक ग्रन्थहरूमा राक्षसको रूपमा चित्रित गरिए पनि, यहाँ महिषासुरलाई एक मूलनिवासी राजाको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ। उनी बंगालका संथाल आदिवासीहरूको एक अत्यन्तै शक्तिशाली र बलशाली शासक थिए। उनी आफ्ना मानिसहरू र राज्यको रक्षाका लागि विदेशी आक्रमणकारीहरू, विशेषगरी ब्राह्मण शक्तिहरूसँग निरन्तर लडिरहेका थिए। उनी आफ्नो प्रजाका लागि एक सम्माननीय नेता थिए।
कथाको ऐतिहासिक व्याख्या
१. शक्तिले नभएपछि षड्यन्त्रको सहारा
इतिहास साक्षी छ कि जब कुनै शक्तिलाई बलले जित्न सकिँदैन, तब ‘सुरा र सुन्दरी’ (मदिरा र सुन्दर महिला) को नीति प्रयोग गरिन्छ। ब्राह्मण शक्तिहरूले महिषासुरलाई धेरै पटक युद्धमा हराउन नसकेपछि उनीहरूको कमजोरी पत्ता लगाएका थिए। त्यसैले, उनीहरूले महिषासुरलाई आफ्नो मायाजालमा फसाउन यो ‘शैतानी नीति’ अपनाए। यसका लागि उनीहरूले दुर्गाको सुन्दरताको उपयोग गर्ने योजना बनाए।
२. महिषासुरको हत्याको षड्यन्त्र
दुर्गालाई एक षड्यन्त्रअन्तर्गत महिषासुरलाई आफ्नो जालमा फसाएर हत्या गर्न पठाइएको थियो। दुर्गाले महिषासुरसँग आठ रातसम्म समय बिताइन्। यो अवधिमा उनले महिषासुरलाई मदिरा पिलाउँदै र विभिन्न नाटक गर्दै उनको विश्वास जितिन्। नवौं रातमा, जब महिषासुर मदिराको नशामा लठ्ठिएका थिए, दुर्गाले मौका पाएर उनको हत्या गरिन्। महिषासुरको यसै हत्याको विजय उत्सवको रूपमा ‘नवरात्रि’ पर्व मनाउन सुरु गरियो।
पालि भाषाको आलोकमा दुर्गा पूजाको उत्पति
हिन्दु धर्मका धेरैजसो पर्वहरू थेरवाद बौद्ध धर्मको पाली भाषा र यसको संस्कृतिसँग जोडिएको देखिन्छ। यसको स्पष्ट दृष्टान्त दुर्गा पूजाको नामकरणमा पनि पाइन्छ।
• वर्षावास र ‘मातापक्ष’ परम्परा: थेरवाद बौद्ध धर्मअनुसार, वर्षाकालमा भिक्षुहरूलाई ‘वर्षावास विहार’ मा दान दिने परम्परा थियो। यसमा पहिलो चरणमा ‘पितुपक्ख’ (पितापक्ष) अर्थात् पुरुषहरूले दान दिने गर्दथे। त्यसपछि, दोस्रो चरणमा ‘मातुपक्ख’ (मातापक्ष) अर्थात् नारीहरूले दान दिने गर्थे। यो मातृशक्तिको सम्मानको प्रतीक थियो।
• ’दुग्गम’ बाट ‘दुर्गम’ र ‘दुर्गा’: पालि भाषामा ‘दुग्गम’ शब्द थियो, जसको अर्थ ‘दुर्गम’ अर्थात् ‘पुग्न कठिन’ वा ‘कठिनाई’ हुन्थ्यो। यो शब्द बौद्ध दर्शनमा मार्गको कठिनाई वा जीवनका दुःख बुझाउन प्रयोग हुन्थ्यो। पालि भाषा, जसलाई ‘प्राकृत’ वा प्राकृतिक भाषा भनिन्थ्यो, पछि परिमार्जित भएर संस्कृत भाषा बन्यो। यही प्रक्रियामा पालीको ‘दुग्गम’ संस्कृतमा ‘दुर्गम पूजा’ बन्यो। समय बित्दै जाँदा, यही ‘दुर्गम पूजा’ आजको ‘दुर्गा पूजा’ वा ‘दुर्गा माँ’ मा रूपान्तरित भयो।
• यसैगरी, पालिमा रहेको ‘नवरत्ति’ शब्द पनि संस्कृतमा ‘नवरात्रि’ र पछि ‘नौ दुर्गा पूजा’ को रूपमा विकसित भयो। यसले यी दुई धर्मका परम्पराहरूबीच गहिरो ऐतिहासिक सम्बन्ध रहेको पुष्टि गर्छ।
महिषासुरको हत्यापछि उत्पन्न सामाजिक समस्या
१. मूलनिवासीमाथि शोषण
दुर्गाद्वारा महिषासुरको हत्यापछि ब्राह्मण शक्तिहरूले उनको राज्यमाथि कब्जा गर्न सफल भए। त्यसपछि, उनीहरूले महिषासुरका प्रजालाई उनीहरूको आफ्नै राजाको हत्यारिनी दुर्गाको पूजा गर्न बाध्य बनाए। यो मूलनिवासीहरूको चेतना र आत्मसम्मानमाथि गरिएको गम्भीर प्रहार थियो।
२. वेश्याको घरबाट माटो ल्याउने चलन
दुर्गा एक विशेष सामाजिक हैसियतकी महिला भएकाले, उनको इतिहासलाई स्वीकार गर्दै दुर्गाको मूर्ति बनाउन उनको घरबाट माटो ल्याउने चलन सुरु भयो। यो माटोबिना दुर्गाको प्रतिमालाई पूजा गर्न योग्य मानिँदैन। यो परम्पराले दुर्गाको वास्तविक परिचय र उनको भूमिकालाई लुकाउने प्रयास गरेको देखिन्छ।
निष्कर्ष
यस लेखले दुर्गा पूजालाई परम्परागत धार्मिक दृष्टिकोणभन्दा फरक र अधिक ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्यबाट हेर्न प्रेरित गर्दछ। यो लेखले मानिसहरूलाई आफ्नो इतिहास, संस्कृति र विश्वासमाथि प्रश्न गर्न र सत्य पत्ता लगाउन प्रोत्साहन दिन्छ। यसले अन्धविश्वासको सट्टा विवेक र चेतनाको प्रयोग गर्न आह्वान गर्दछ।
जागौं, अब जागौं… 
शिक्षित बनौं, संगठित रहौं, संघर्ष गरौं…
कुनै चिजलाई पनि मान्न भन्दा जान्न जरुरी हुन्छ।
2
0
