प्रेमचन्द्र झा
पत्रकारिता लोकतन्त्रको चौथो अंग हो भन्ने आदर्श भनाइले मात्र होइन, व्यवहारमै पनि पत्रकारको भूमिका समाजमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। जनताको आवाज बन्ने, सत्ताको निगरानी गर्ने र तथ्यमा आधारित सूचना प्रवाह गर्ने पत्रकारको पेशा चुनौतीपूर्ण मात्र होइन, जोखिमपूर्ण पनि छ। यस्तो पेशामा संलग्न व्यक्तिहरूका लागि आत्मसुरक्षा अत्यावश्यक हुन्छ।
वर्तमान सामाजिक, राजनीतिक र प्रविधिमैत्री परिवेशमा पत्रकारहरू अनेक खालका जोखिमको सामना गर्दै आएका छन्। युद्ध, महामारी, दंगा, प्राकृतिक विपत्ति, आपराधिक घटना र शक्तिशाली वर्गको विरोधका बीच पत्रकारले सत्य खोज्ने प्रयत्न गर्छन्। यस्ता संवेदनशील र जोखिमयुक्त अवस्थामा पत्रकारले आफ्नो कार्य निष्पक्ष र जिम्मेवार तरिकाले गर्न सकून् भन्ने हेतुले केही महत्वपूर्ण सावधानी र आचारसंहिता अपनाउनु जरुरी हुन्छ।
पत्रकारका लागि परिचयपत्र एउटा सुरक्षा कवच हो। यो केवल उनको पेशागत हैसियत प्रमाणित गर्ने साधन मात्र नभई आपतकालीन अवस्थामा सुरक्षा निकाय, स्थानीय प्रशासन वा सर्वसाधारणसँग परिचय गराउने औजार पनि हो। विभिन्न घटनास्थलमा प्रहरी, सुरक्षाकर्मी वा अन्य अधिकारीहरूसँगको सम्पर्कमा पत्रकार परिचयपत्रमार्फत आफ्नो उद्देश्य स्पष्ट पार्न सक्छन्। परिचयपत्र नभएको अवस्थामा पत्रकारको गतिविधिलाई संकाको दृष्टिले हेरिन सक्छ। त्यसैले चाहे रिपोर्टिङ होस् वा नियमित आवागमन, परिचयपत्र सधैं साथमा राख्नुपर्छ।
पत्रकारिता पेशामा सत्यतथ्य खोज्ने जोशले कहिलेकाहीँ सुरक्षालाई नजरअन्दाज गरिन्छ। तर, कुनै समाचारभन्दा पनि जीवनको मूल्य ठूलो हुन्छ। सत्य उजागर गर्ने प्रयास गर्दा जीवनलाई जोखिममा पार्नु बुद्धिमानी होइन। जोखिमयुक्त क्षेत्र वा घटनास्थलमा जाँदा सुरक्षाका आवश्यक उपायहरू अवलम्बन गर्नु अनिवार्य छ। उदाहरणका लागि, यदि दंगा, भिडभाड, वा अप्ठ्यारो भूगोलमा रिपोर्टिङ गर्नुपर्छ भने त्यसको लागि आवश्यक उपकरण (जस्तै: हेल्मेट, मास्क, प्रेस ज्याकेट आदि) प्रयोग गर्नु जरुरी हुन्छ। साथै, जोखिमको मूल्याङ्कन गरेर त्यस्ता क्षेत्रमा जानु अघि नियोजित योजना बनाउनुपर्ने हुन्छ। आफ्नो सुरक्षा सुनिश्चित नगरी कुनै पनि काममा होमिनु आत्मघाती हुन सक्छ।
पत्रकारहरूलाई चिनाउनका लागि विशेष डिजाइन गरिएको ‘प्रेस’ लेखिएको ज्याकेट वा टी-सर्ट पत्रकारको सुरक्षाका लागि थप उपाय हो। यसले सुरक्षाकर्मी र जनताबीच पत्रकारको पहिचान स्थापित गर्न मद्दत गर्छ। विशेषगरी आन्दोलन, भिडभाड, दंगा वा द्रुत गतिमा हुने घटनास्थलहरूमा पत्रकारलाई सुरक्षा दिन यो पहिचान अत्यावश्यक हुन्छ। तर, प्रेस लेखिएको ज्याकेट लगाउनु स्वयंमा सुरक्षा नहुन सक्छ। त्यसैले जोखिमको मूल्याङ्कन गर्दै, आवश्यक उपाय अपनाएर मात्र रिपोर्टिङको जिम्मेवारी वहन गर्नु उचित हुन्छ।
रिपोर्टिङका क्रममा आवतजावत गर्ने माध्यम, रुट र समयको उचित मूल्याङ्कन आवश्यक हुन्छ। अप्ठ्यारो क्षेत्र, अपरिचित स्थान वा रातको समयमा रिपोर्टिङ गर्नुपरेमा झनै सजग हुनुपर्छ। एक्लै रिपोर्टिङमा जानु भनेको सम्भावित खतरासँग एक्लै जुध्नु हो। त्यस्ता अवस्थामा कसैले सघाउन सक्दैन, उद्धार गर्न सक्दैन। तसर्थ, सम्भव भएसम्म समूहमा, सहकर्मी वा क्यामराम्यानसँगै जानुहोस्। यदि समूहमा जान सम्भव छैन भने कम्तीमा पनि तपाईंको गन्तव्य, समय र कार्य योजनाबारे कार्यालय, परिवार वा अन्य विश्वस्त व्यक्तिलाई जानकारी दिनुहोस्।
पत्रकारहरूको हकहित, सुरक्षा र अधिकारको रक्षाका लागि विभिन्न संघसंस्थाहरू सक्रिय छन्। नेपाल पत्रकार महासंघ, प्रेस काउन्सिल नेपाल, तथा स्थानीय पत्रकार समूहहरूले संकटका समयमा आवश्यक सहयोग गर्न सक्छन्। रिपोर्टिङका क्रममा कुनै अवरोध, धम्की, दुर्व्यवहार वा हिंसा भएमा तुरुन्तै यस्ता निकायसँग सम्पर्क गर्नुपर्छ। त्यसैगरी, समाचार सम्पादन कक्ष, सम्पादक, ब्युरो प्रमुख वा कार्यकारी सम्पादकसँग पनि निरन्तर सम्पर्कमा रहनु अत्यावश्यक हुन्छ। यो मात्र होइन, स्थानीय प्रशासन वा प्रहरीसँग पनि आवश्यक परेको खण्डमा समन्वय गर्न पछि नपर्नुहोस्।
सुरक्षाको एउटा अभिन्न पक्ष पत्रकारको पेशागत आचरणसँग जोडिएको हुन्छ। तथ्य नघटाइ प्रस्तुत गर्नु, पक्षपात नगर्नु, अफवाहमा विश्वास नगरी प्रमाणसहित मात्र समाचार प्रकाशन गर्नु पत्रकारिताको मेरुदण्ड हो। पक्षपाती, उत्तेजक वा झूटो समाचारले पत्रकारलाई मात्र होइन, समग्र सञ्चार जगतलाई नै संकटमा पार्न सक्छ। त्यस्ता समाचारको कारण विवाद, धम्की, आक्रमणसम्मको जोखिम आउन सक्छ। अतः स्रोतको विश्वसनीयता, जानकारीको पुष्टि र विषयवस्तुको सन्तुलन अत्यावश्यक हुन्छ। प्रमाणविना प्रकाशित समाचारले कानुनी कारबाहीको सम्भावनासमेत निम्त्याउन सक्छ।
अपराध, राजनीतिगत विवाद, धार्मिक वा जातीय विषय, महिला हिंसा, बालबालिका वा यौनजन्य विषयहरू अत्यन्त संवेदनशील हुन्छन्। यस्ता विषयमा रिपोर्टिङ गर्दा सम्बन्धित व्यक्ति वा समुदायको सम्मान, गोपनीयता र कानुनी अधिकारको ख्याल राख्नुपर्छ। साथै, यस्ता विषयहरूमा रिपोर्टिङ गर्दा सम्भावित कानुनी, सामाजिक वा व्यक्तिगत जोखिमको समेत विश्लेषण गर्नुपर्छ।
भौतिक सुरक्षाजस्तै डिजिटल सुरक्षा पनि आजको युगमा अत्यावश्यक भएको छ। अनलाइन रिपोर्टिङ, सामाजिक सञ्जालमार्फत सूचना प्रवाह, इमेल, मेसेज आदिमा गोपनीयता र डेटा सुरक्षाको ख्याल गर्नुपर्छ। पासवर्ड सुरक्षित राख्ने, अज्ञात स्रोतबाट आएको फाइल वा लिंक नखोल्ने, सत्यता नपुगेका सूचना नसेयर गर्नेजस्ता सावधानी अपनाउनु जरुरी छ। कहिलेकाहीँ पत्रकारहरू साइबर हमलाको शिकार हुन्छन्, विशेषगरी विवादास्पद वा शक्तिशाली समूहबारे रिपोर्टिङ गर्दा। यस्तो अवस्थामा साइबर सुरक्षा विशेषज्ञ वा आफ्नो संस्थाको आइटी विभागसँग समन्वय गर्नु राम्रो हुन्छ।
पत्रकारले आफ्नो पेशागत दक्षता बढाउनु मात्र होइन, संकट व्यवस्थापन, आपतकालीन प्रतिक्रिया, सुरक्षात्मक उपाय र जोखिम मूल्याङ्कनसम्बन्धी तालिम लिने अभ्यास गर्नुपर्छ। नेपालमा केही संस्थाहरूले समयसमयमा यस्ता तालिम सञ्चालन गर्छन्, जसमा सहभागी भई आत्मसुरक्षाका उपायहरू सिक्न सकिन्छ।
अन्त्यमा, पत्रकारको स्वतन्त्रता सुनिश्चित हुनु अत्यावश्यक भए पनि त्यो स्वतन्त्रतामा जिम्मेवारीको अनुभूति पनि हुनुपर्छ। प्रेस स्वतन्त्रता भनेको मनपरी गर्ने छुट होइन; यो तथ्य, प्रमाण र निष्पक्षताको आधारमा सत्य सार्वजनिक गर्ने अधिकार हो। यदि पत्रकारले आफूमा निहित अधिकारको दुरुपयोग गरे भने त्यो आफ्नै सुरक्षामा खतरा बन्न सक्छ। त्यसैले, पेशागत इमानदारी, निष्ठा र समाजप्रतिको उत्तरदायित्वलाई आत्मसात गर्दै मात्र पत्रकारिता गरिनुपर्छ।
यस्तो पेशामा संलग्न हुँदा केवल समाचार सङ्कलन वा सम्प्रेषण गर्नु पर्याप्त हुँदैन; पत्रकारले आफ्नो जीवन, परिवार, संस्थागत प्रतिष्ठा र सामाजिक जिम्मेवारीको समेत ख्याल राख्नुपर्छ। पत्रकारको कलमले सरकार हल्लाउन सक्छ, अपराधलाई उजागर गर्न सक्छ, पीडितको आवाज बन्न सक्छ — तर यो सबै जिम्मेवारी सावधानीपूर्वक र सुरक्षाका उपायहरू पालना गरेर मात्र सम्भव हुन्छ।
त्यसैले पत्रकारितालाई दीर्घकालीन रूपमा सुरक्षित, विश्वसनीय र सम्मानित बनाउन चाहने हरूले सधैँ स्मरणमा राख्नुपर्ने कुरा के हो भने जीवन बिना पत्रकारिता सम्भव छैन। पहिचान स्पष्ट राख्नुपर्छ, समूहमा काम गर्दा सुरक्षा र परिणाम दुवै बलियो हुन्छन्। संकटका बेला सम्पर्क र समन्वय नै समाधान हो। पत्रकारिताको आत्मा नै सत्य, प्रमाण र निष्पक्षता हो। डिजिटल सुरक्षा अवलम्बन नगरेर आधुनिक खतरा टार्न सकिँदैन।
नेपाल र विश्वका विभिन्न उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि सावधानी र आचारसंहिता अपनाउने पत्रकारहरू न केवल सुरक्षित रहन्छन्, उनीहरू समाजमा पनि आदर्श मानिन्छन्।
। विपद् व्यवस्थापन रिपोर्टिङ (भूकम्प, बाढी, पहिरो) मा प्रेस ज्याकेट, हेल्मेट र मास्क प्रयोग गरी जोखिमयुक्त क्षेत्र रिपोर्ट गर्ने अभ्यासले कयौं पत्रकारको जीवन बचाएको छ।
युवापुस्ताका लागि विशेष गरी पेशागत प्रशिक्षण र सुरक्षाप्रति सचेतना अत्यावश्यक हुन्छ। संस्थागत रूपमा मिडिया हाउसहरूले पत्रकारहरूको सुरक्षाका लागि ठोस कदम चाल्नु आवश्यक छ। सुरक्षा प्रशिक्षण अनिवार्य बनाउनुपर्छ, सुरक्षासम्बन्धी स्पष्ट गाइडलाइनहरू प्रत्येक पत्रकारलाई उपलब्ध गराउनुपर्छ, संकटकालीन अवस्थाका लागि ‘रेपिड रेस्पोन्स टीम’ गठन गर्नुपर्छ र फिल्ड तथा डेस्कका पत्रकारबीच नियमित ‘सिचुएशनल ब्रिफिङ’ को अभ्यास गर्नु आवश्यक हुन्छ।
आजको युगमा पत्रकारिताले नयाँ चुनौतीहरू सामना गरिरहेको छ। सामाजिक सञ्जालको द्रुत प्रभाव, फेक न्यूजको प्रवाह, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) द्वारा सिर्जित कन्टेन्ट जस्ता चुनौतीहरू पत्रकारको सुरक्षामाथि मात्र होइन, पत्रकारिताको विश्वसनीयतामाथि नै प्रश्न खडा गर्छन्। यस्तो अवस्थामा पत्रकारले फेक न्यूजको सत्यापन गर्न जान्नुपर्छ, स्रोतको नैतिकता र गोपनीयताको रक्षा गर्नुपर्छ र आफ्नो समाचारले समाजमा पार्ने प्रभावको गम्भीर मूल्याङ्कन गर्न जान्नुपर्छ।
निष्कर्षमा, पत्रकारको सुरक्षाबिना स्वतन्त्र पत्रकारिता सम्भव छैन। एकजना पत्रकारको जीवन जोगिनु भनेको दर्जनौं सत्य उजागर हुने सम्भावनालाई बचाइराख्नु हो। त्यसैले पत्रकारहरूले आत्मसुरक्षा, पेशागत आचारसंहिता, संयम र जिम्मेवारीका सबै पक्षमा सचेत रहनु आवश्यक छ। सुरक्षा केवल शारीरिक हैन — मनोवैज्ञानिक, सामाजिक, डिजिटल, कानुनी सबै पक्ष समेट्ने व्यापक दृष्टिकोण अपनाइनुपर्छ।
यदि हामी “सजग पत्रकार, सुरक्षित पत्रकार” भन्ने मूलमन्त्रलाई व्यवहारमा उतार्न सक्यौं भने मात्र पत्रकारिता सुरक्षित हुन्छ, स्वतन्त्रता टिक्छ र लोकतन्त्र बलियो बन्छ।
1
0
