राज्यसत्ता ,
भगवान गौतम बुद्धले मध्यम मार्ग (Middle Path / Majjhima Patipada) किन रोजे भन्ने कुरा उनको जीवन अनुभव, आध्यात्मिक खोज र व्यवहारिक दर्शनमा आधारित छ। तल बिस्तृत रूपमा मध्यम मार्गको अर्थ, कारण र महत्वको बारेमा म व्याख्या गरिएको छु:- १. मध्यम मार्गको अर्थ के हो? मध्यम मार्ग भनेको जीवनमा दुई चरम सीमाहरूको परित्याग गरी बीचको सन्तुलित, विवेकपूर्ण, र आत्मसंयमयुक्त बाटो रोज्नु हो। *ती दुई चरम सीमाहरू: भोगवाद (Kāmasukhallikānuyoga) — इन्द्रिय सुखमा डुब्ने जीवन। क्लेशवाद (Attakilamathānuyoga) — शरीरलाई यातना दिने कठोर तपस्या। #बुद्धले भने:
“दुवै मार्ग व्यर्थ छन्; मुक्ति यी दुईको बीचमा छ।”
यसैले उनले ‘मध्यम मार्ग’ को प्रतिपादन गरे जुन अन्ततः आठ मार्ग (अष्टाङ्गिक मार्ग) मा परिणत भयो। २. बुद्धले मध्यम मार्ग किन रोजे? i. व्यक्तिगत अनुभव: राजकुमार सिद्धार्थले पहिलो जीवनमा विलासी राजसी सुख भोगे (भोगवाद), तर त्योले मनमा शान्ति ल्याएन। त्यसपछि उनले कठोर तपस्या गरे (क्लेशवाद), तर त्योले पनि आत्मज्ञान दिएन। छ वर्षको तपस्यापछि गास लिइ बोधगया पुगे, ध्यान गरे र बुद्धत्व प्राप्त गरे — यसैबाट उनले मध्यम मार्ग को सार पत्ता लगाए। ii. व्यवहारिकता: जीवनलाई न त पूर्ण भौतिक सुखले अर्थ दिन सकिन्छ, न त आत्म–पीडनले। मुक्तिको लागि सन्तुलन आवश्यक छ — भित्रको शान्ति, आत्म–अनुशासन, र सह–अस्तित्व। iii. सार्वभौमिकता: मध्यम मार्ग कुनै विशेष धर्म, वर्ग वा जातको लागि मात्र होइन; यो सबै मानिसका लागि समभाव, करुणा, र विवेक को मार्ग हो। ३. मध्यम मार्गका आधार — अष्टाङ्गिक मार्ग (Eightfold Path):
- सम्यक दृष्टि (Right View) – जीवनलाई यथार्थ रूपमा बुझ्ने।
- सम्यक सङ्कल्प (Right Intention) – अहिंसा र करुणापूर्ण सोच।
- सम्यक वाणी (Right Speech) – सत्य र कोमल बोलाइ।
- सम्यक कर्म (Right Action) – नैतिक र अहिंसात्मक कार्य।
- सम्यक आजीविका (Right Livelihood) – शुद्ध र समाज हितकारी पेशा।
- सम्यक प्रयास (Right Effort) – सकारात्मक प्रयास र आत्म–संयम।
- सम्यक स्मृति (Right Mindfulness) – सधैं सजग र सचेत रहनु।
- सम्यक समाधि (Right Concentration) – ध्यान, चिन्तन र मानसिक स्थिरता।
४. समसामयिक सन्दर्भमा मध्यम मार्गको उपयोगिता: राजनीतिमा: चरम वाम र चरम दक्षिणको सट्टा सन्तुलित मध्यम विचारधारा (जस्तै: Centrist ideology)। आर्थिक प्रणालीमा: न त पूर्ण पूँजीवाद, न पूर्ण समाजवाद — तर समुदाय–केन्द्रित सन्तुलन। जीवनशैलीमा: न त विलासी भोग, न त आत्मत्याग — आत्म–संयम र सन्तुलन। शान्ति र सह–अस्तित्वमा: सबै धर्म, जात र विचारलाई सम्मान गर्दै सहिष्णुता। अन्तमा :- बुद्धको मध्यम मार्ग एक व्यावहारिक, सन्तुलित र सार्वकालिक मार्ग हो। यो न केवल आत्म–मुक्तिका लागि, तर सामाजिक न्याय, सह–अस्तित्व र समावेशी भविष्यको लागि पनि अति आवश्यक दर्शन हो।
“मध्यम मार्ग नै मोक्षको मूल बाटो हो” – भगवान बुद्ध
जय बुद्ध जयन्ती — २५६९ औं जन्म जयन्तीको पुन: हार्दिक शुभकामना!
गणेश कुमार मंडलकाे फेशबुक बाट
1
0
