गणेश कुमार मण्डल

पश्चिमा दर्शनको तन्त्र दलतन्त्रपुर्वीय दर्शनको तन्त्र नागरिकतन्त्र को बारेमा यहाँ आज मैले चर्चा गरेको छु।पश्चिमा दलतन्त्र बनाम पूर्वीय नागरिकतन्त्र: सांसदको स्थिति र लोकतन्त्रको परिभाषा:-

राजनीतिक दर्शनमा संसदलाई कानुन निर्माणको मूल केन्द्र मानिन्छ। संसदको संरचना कस्तो छ भन्ने कुराले नै कुनै पनि राजनीतिक प्रणालीको असली स्वरूप निर्धारण गर्छ।

पश्चिमादर्शनकोतन्त्र → दलतन्त्र (Partycracy), जहाँ सांसद दलको नियन्त्रणमा हुन्छ।

पुर्वीयदर्शनकोतन्त्र → नागरिकतन्त्र (Citizency), जहाँ सांसद पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र हुन्छ।

यी दुई प्रणालीबीचको भिन्नता लोकतन्त्रको कार्यशैली, सांसदको अधिकार, र नीति निर्माण प्रक्रियामा देखिन्छ।

१. पश्चिमा दर्शन: दलतन्त्र (Partycracy) जहाँ सांसद दलको हुन्छ

अर्थ

दलतन्त्र भनेको राजनीतिक दलहरूको नियन्त्रणमा रहने शासन प्रणाली हो। यसमा सांसदहरू स्वतन्त्र हुँदैनन्, उनीहरू दलका नीति, आदेश, र ह्वीप (Whip) अनुसार मात्र निर्णय गर्न बाध्य हुन्छन्।

मुख्यविशेषताहरू:

सांसद दलको आदेशमा चल्छ
सांसदले आफ्नो क्षेत्रका जनताको भन्दा दलको नीति र आदेशलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
सांसदको व्यक्तिगत विचार, विवेक वा स्वतन्त्र निर्णयको कुनै स्थान हुँदैन।
निर्णय लिने स्वतन्त्रता हुँदैन
संसदमा कुनै कानुन, नीति वा विधेयक पारित गर्ने क्रममा सांसदहरूले दलको निर्देशनअनुसार मात्र मतदान गर्नुपर्छ।
सांसदले आफ्नो क्षेत्रका जनताको चाहनाअनुसार स्वतन्त्र रूपमा बोल्न सक्दैन।
पार्टी ह्वीप (Whip) बाध्यकारी हुन्छ
दलहरूले सांसदहरूलाई “ह्वीप” जारी गरेर कुनै प्रस्तावको पक्ष वा विपक्षमा मतदान गर्न निर्देशन दिन सक्छन्।
यदि सांसदले दलको आदेश मानेन भने उनलाई कारबाही गर्न सकिन्छ (जस्तै— सांसद पदबाट निष्कासन, टिकट खोस्ने, दलको समर्थन नदिने आदि)।
निर्वाचन दलको नियन्त्रणमा हुन्छ
उम्मेदवार बन्नका लागि दलको अनुमतिबिना सम्भव हुँदैन।
चुनाव जितेपछि सांसद जनता होइन, दलको आदेश पालन गर्न बाध्य हुन्छ।

दलतन्त्रकोसमस्या:

सांसदहरू जनताको प्रतिनिधि नभई पार्टीको प्रतिनिधि मात्र बन्छन्।
स्वतन्त्र निर्णय गर्ने अधिकार नभएकाले सांसदहरू मौन समर्थक मात्र हुन्छन्।
लोकतन्त्रको मर्म कमजोर हुन्छ, किनभने संसद नागरिकको नभई पार्टीको नियन्त्रणमा रहन्छ।

२. पूर्वीय दर्शन: नागरिकतन्त्र (Citizency) जहाँ सांसद स्वतन्त्र हुन्छ

अर्थ:-

नागरिकतन्त्र भनेको नागरिकहरू सिधै नीति निर्माण प्रक्रियामा संलग्न हुने शासन प्रणाली हो। यस प्रणालीमा सांसदहरू कुनै दलका आदेशमा होइन, नागरिकहरूसँग प्रत्यक्ष रूपमा उत्तरदायी हुन्छन्।

मुख्यविशेषताहरू:

सांसद पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र हुन्छ
सांसदहरू कुनै दलको निर्देशनमा हुँदैनन्।
उनीहरू नागरिकहरूसँग प्रत्यक्ष संवाद गरेर नीति निर्माण गर्छन्।
प्रत्यक्ष उत्तरदायित्व नागरिकहरूप्रति हुन्छ
सांसदहरू नागरिकहरूसँग नियमित परामर्श गरेर नीति निर्माण गर्छन्।
उनीहरूले दलको आदेश होइन, नागरिकहरूको आवश्यकताअनुसार निर्णय गर्छन्।
निर्वाचन स्वतन्त्र हुन्छ
उम्मेदवार बन्न कुनै दलको स्वीकृति आवश्यक पर्दैन।
योग्य व्यक्तिहरू स्वतन्त्र रूपमा चुनाव लड्न सक्छन्।
निर्णय लिने अधिकार सांसदकै हुन्छ
सांसदले कुनै पनि प्रस्तावमा स्वतन्त्र रूपमा विचार राख्न सक्छ।
उनीहरूले नागरिकहरूको आवश्यकताका आधारमा मतदान गर्ने स्वतन्त्रता राख्छन्।

नागरिकतन्त्रका लाभहरू:

सांसदहरू नागरिकहरूसँग प्रत्यक्ष उत्तरदायी हुन्छन्, पार्टीप्रति होइन।
संसद नागरिकको वास्तविक प्रतिनिधित्व गर्ने ठाउँ बन्छ।
सांसदहरू स्वतन्त्र निर्णय गर्न सक्ने भएकाले भ्रष्टाचारको सम्भावना कम हुन्छ।
लोकतन्त्र बलियो हुन्छ, किनभने नागरिक सिधै नीति निर्माणमा संलग्न हुन्छन्।

निष्कर्ष

१. पश्चिमा दलतन्त्र:
सांसद स्वतन्त्र हुँदैन, पार्टीको आदेश मान्न बाध्य हुन्छ।
जनताको अपेक्षा भन्दा पार्टीको नीति प्राथमिकता हुन्छ।
लोकतन्त्रको वास्तविक मर्म कमजोर हुन्छ।

२. पूर्वीय नागरिकतन्त्र:
सांसद पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र हुन्छ।
जनताको चाहना अनुसार निर्णय हुन्छ।
लोकतन्त्र बलियो बन्छ।

मुख्यनिष्कर्ष:

दलतन्त्र मा सांसदहरू पार्टीको नियन्त्रणमा हुन्छन्, जबकि नागरिकतन्त्र मा सांसदहरू जनताको नियन्त्रणमा हुन्छन्।
पूर्वीय दर्शनको नागरिकतन्त्र लोकतन्त्रको साँचो रूपमा कार्यान्वयन गर्न सक्षम हुन्छ, किनभने यसमा सांसद पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र रहन्छ।
लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउन, नागरिकतन्त्र नै उत्तम विकल्प हो।

अन्तिम भनाइ:
“जहाँ दलतन्त्रले सांसदलाई पार्टीको दास बनाउँछ, नागरिकतन्त्रले सांसदलाई जनताको प्रतिनिधि बनाउँछ।”

“सांसद स्वतन्त्र भएपछि मात्र लोकतन्त्र बलियो हुन्छ।” –