डा. विधुप्रकाश कायस्थ
भीमसेन प्राचीन महाकाव्य महाभारतका पाँच पाण्डव भाइमध्ये दोस्रो स्थानमा रहेका पात्र हुन् जसलाई अदम्य शक्ति, साहस र परिवारप्रति समर्पणका लागि प्रसिद्धि प्राप्त छ। उनका वीरता र शारीरिक सामर्थ्यले उनलाई हिन्दू पौराणिक कथाहरूका सबैभन्दा सम्झनलायक पात्रहरूमध्ये एक बनाएको छ। उनका प्रभाव भारतको सीमा बाहेक अन्यत्र पनि फैलिएका छन्। विशेषत: नेपालका काठमाँडौ उपत्यकाका साथै नेपाल भरी छरिएर बसेका नेवार समुदायमा भीमसेनलाई केवल एक पौराणिक पात्रका साथै शक्ति, व्यापार र सुरक्षाका संरक्षक देवताको रूपमा पनि पूजा गरिन्छ। नेवार समुदायको सांस्कृतिक र धार्मिक धरोहरमा पनि उनका लागि विशेष स्थान छ जुन पौराणिक आस्थाहरू र स्थानीय परम्पराहरूको समृध्द मिश्रणलाई प्रस्तुत गर्दछ।
महाभारतमा भीमसेन
महाभारतमा भीमसेन असाधारण शक्ति र साहस भएका एक योध्दाको रूपमा उल्लेख छन्। कुंती र वायु देवका पुत्रको रूपमा जन्मेका भीमसेन आफ्ना शक्तिशाली शरीर, अतुलनीय भोक र परिवारप्रति अडिग निष्ठाका लागि प्रसिध्द छन्। कुरुक्षेत्र युध्दमा पनि उनका महत्वपूर्ण भूमिका छ जहाँ उनले दुर्योधन र दुःशासन जस्ता प्रमुख कौरव योध्दाहरूलाई पराजित गरेका थिए। युध्द कौशलका अतिरिक्त भीमसेनलाई न्यायका रक्षकको रूपमा पनि चित्रित गरिएको छ। भिमसेन अत्याचारको विरोधमा लड्न र धर्मको मार्गमा चल्नको लागि सधैं तयार रहन्थे। उनका ठूलो भाई युधिष्ठिर प्रति समर्पण र उनकी पत्नी द्रौपदीप्रति सम्मान उनको परिवारप्रति समर्पणको गहिरो चित्रणलाई उजागर गर्छ। यी गुणहरू नेपालका नेवार समुदायमा गहिरो सम्मान पाएका छन् जहाँ भीमसेनलाई शक्ति मात्र नभइ सामाजिक र नैतिक मूल्यमान्यताका रक्षकको रूपमा पूजा गरिन्छ।
नेवार समुदायमा भीमसेनको स्थान
नेपालका नेवार समुदायमा भीमसेनलाई व्यापारीहरूको रक्षा गर्ने र व्यापारको संरक्षण गर्ने एक विशेष देवताको रूपमा पूजा गरिन्छ। नेवार संस्कृति र परम्परामा भीमसेनको पूजा र जात्राको बिशेष महत्व छ। काठमाँडौ र पाटन लगाएत नेपाल भरी नेवार समुदायका माझ भिमसेन मन्दिरहरु छन्।
व्यापार र वाणिज्यका देवता रूपमा भीमसेन
नेवार परम्परामा भीमसेनलाई व्यापार र वाणिज्यका देवता रूपमा पूजा गरिन्छ। नेवार व्यापारी र व्यवसायीहरूले आफ्ना काममा सफलता र जीविका सुरक्षा प्राप्त गर्नको लागि प्रायः भीमसेनसँग प्रार्थना गर्छन्। महाभारतमा भीमसेनको भूमिका पनि यस्तै विषयसँग जोडिएको छ जहाँ उनले आफ्ना परिवार र सहयोगीहरूको रक्षा गरेका थिए। नेवार समुदायका लागि भीमसेन शक्ति, धैर्य र सुरक्षा प्रतीक मानिन्छ जसले व्यापारमा सफलता प्राप्त गर्न आवश्यक गुणहरूको प्रतिनिधित्व गर्छ।
रक्षक देवता रूपमा भीमसेन
व्यापारका अतिरिक्त भीमसेनलाई नेवार समुदायमा रक्षक देवता पनि मानिन्छ। उनका शक्ति र साहसले उनलाई प्राकृतिक विपत्तिहरूबाट बचाउने आदर्श संरक्षक बनाउँछ। भूकम्प, बाढी र अन्य विपत्तिका प्रति संवेदनशील क्षेत्रमा भीमसेनको रक्षक भूमिकाले विशेष महत्व राख्छ। केवल व्यक्तिगत र पारिवारिक सुरक्षा मात्र नभइ समग्र समाजको भलाइको लागि पनि नेवार समुदाय भीमसेनका आशीर्वादको लागि प्रार्थना गर्छ। भीमसेनका मन्दिरहरू प्रायः पर्व र महत्त्वपूर्ण धार्मिक घटनाहरूको समयमा ध्यानको केन्द्र बन्ने गर्दछन्। नेवारहरू भीमसेनलाई भोजन, फूल र अन्य प्रसाद चढाउँछन्। भीमसेनले उनीहरूलाई विपत्तिहरूबाट बचाउन र समृध्दि ल्याउन सक्ने कुरामा नेवारहरु बिश्वस्त छन्। यी परम्पराहरूले भीमसेनको धार्मिक र आध्यात्मिक जीवनको गहिरो सांस्कृतिक एकता देखाउँछन्। भिमसेन सम्बन्धी पौराणिक कथाहरू र व्यावहारिक जीवन सजिलै एक आपसमा मिसिएका छन्।
भीमसेन जात्रा: शक्ति र एकताको पर्व
नेवार समुदायमा भीमसेनलाई समर्पित सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पर्वहरूमध्ये एक भीमसेन जात्रा मनाउने परम्परा हो। यो पर्वमा भिमसेनको जयजयकार सहितको जुलूस, अनुष्ठान र सामुदायिक भोज समावेश हुन्छ। यो परम्परा समुदायको लागि भलाई र आर्थिक सुरक्षा गर्दै आएको भीमसेनप्रति आभार व्यक्त एक माध्यम हो। जात्राको क्रममा भीमसेनका मूर्तिहरू वा प्रतीकहरूलाई संगीत, नृत्य र प्रार्थनासहित सडकमा घुमाइन्छ।
यो उत्सव समुदायको धार्मिक भक्ति र श्रध्दालाई बल दिनुका साथै व्यापारी, परिवार र स्थानीय नागरिकहरूको बीचमा सामाजिक सम्बन्धहरूलाई पनि मजबुत बनाउँछ। यसले नेवार समुदायमा भीमसेनको भूमिकालाई एक एकीकृत पात्रको रूपमा प्रकट गर्छ, जसले सामूहिक पूजा र सांस्कृतिक धरोहरको उत्सवमा सबैलाई एकसाथ ल्याउँछ।
पाटनमा भीमसेन मन्दिर
काठमाँडौ उपत्यका र नेपालका अन्य स्थानहरूमा शायद नै कुनै नेवार बस्ती हुँदैन जहाँ भीमसेन मन्दिर नहोस्। ललितपुरको भीमसेन मन्दिर मङ्गलबजार स्थित पाटन दरबार स्क्वायरमा प्रमुख स्मारकहरू मध्ये एक हो, जुन विश्वेश्वर (विश्वनाथ) मन्दिरसँग नजिकै र मणि मण्डप क्षेत्रको दक्षिणपूर्वतिर स्थित छ। नेवार व्यापारीहरूको देवता भीमसेनलाई समर्पित यो मन्दिरको पुरानो इतिहास छ। यसलाई सन् १६८२ मा भएको आगलागी पछी राजा श्रीनिवास मल्लले पुनर्निर्माण गरे। त्यसपछि सन् १९३४ को ठूलो भूकम्पमा भएको क्षति पछि सन् १९६७ मा पुनर्निर्माण गरियो। सन् २०१५ को भूकम्पमा मन्दिरलाई धेरै क्षति पुगेको थियो र सन् २०२२ को शुरुमा यसलाई पुनर्निर्माणपछि पुनः खोलिएको थियो।
दोलखा भीमसेनका बारेमा केही रोचक तथ्य
किवदन्ती अनुसार पाण्डवहरू आफ्नो गुप्तवासका क्रममा दोलखामा केही समय बिताएका थिए। दोलखा भीमसेन नेपालका प्रमुख पूजनीय देवता हुन्। दोलखा स्थित यो प्राचीन मन्दिर केवल धार्मिक स्थल मात्र होइन, सांस्कृतिक प्रतीक पनि हो। दोलखा भीमसेन नेपालका प्राचीनतम मन्दिरहरूमध्ये एक हो जसको उत्पत्ति सातौं शताब्दीतिर भएको अनुमान छ। मन्दिरको वास्तुकला प्राचीन नेवारी शैलीमा आधारित छ, जसमा जटिल काठ र ढुंगाका काम र समावेश छन्। दोलखा भीमसेन चमत्कारी घटनाहरूका लागि प्रसिध्द छन् जसको एउटा उदाहरण भनेको मन्दिरका मूर्तिहरूबाट पसीना आउनु हो। स्थानीयहरूको विश्वास छ कि मूर्तिबाट बेलाबखत पसीना आउँदा विपत्तिको पूर्बसंकेत मानिन्छ।
निष्कर्ष
शक्ति, व्यापार र सुरक्षाका देवता रूप में भीमसेन नेवार समुदायका लागि एक अत्यन्त महत्वपूर्ण र पूजनीय देवता हुन् जसको आशीर्वादले उनीहरूको सफलता र सुरक्षा सुनिश्चित गर्दछ। उनका मन्दिर र पर्वहरूले यस महानायकको स्थायी धरोहरलाई प्रस्तुत गर्दछ जसको शक्ति र समर्पणले नेपालका नेवार समुदायको हृदयमा श्रध्दा र भक्ति उत्पन्न गर्दै आएको छ।
(Email: vidhukayastha@gmail.com)
(डा.कायस्थ राजनीतिक बिश्लेषक हुनुहुन्छ)
2
0
