-निनाम लोवात्ती कुलुङ

प्रत्येक वर्ष झै यस वर्ष पनि माघ १० देखि १६ गतेसम्म राज्यस्तरमा सहिद सप्ताह मनाइयो । तर यही सहिद दिवसको सेरोफेरोमा एउटा वहस सुरु गर्ने कि ? भन्ने बारेमा यो पंक्तिकारले धृष्ठता गरेको छ । किनभने नेपालका सहिद र सहिद दिवसका बारेमा लेख्दा कहिल्यै पनि लखन थापामगरका बारेमा लेखेनन् । वा भनौं नेपालका प्रथम सहिद को हुन् ? भन्ने बारेमा उनीहरुले सुरुदेखि नै रुची लिएनन् । सोधखोज गरेनन् । कष्ट गरेनन् । कलम चलाएनन् । तर उनीहरुले राज्यस्तरबाट (मन्त्रीपरिषदले) निर्णय गरेर नेपालका प्रथम सहिद ‘लखन थापामगर’ हुन भनी घोषणा गरेकोे दुई–दुई पटक भैसकेको भए तापनि नेपालका बुद्धिजीवीहरु खासगरी लेखक, पत्रकारहरुले अझै पनि लखन थापामगरलाई नेपालका प्रथम सहिद हुन् भन्ने थाहा नपाएरै हो वा जानाजान हो ? धेरै जसो लेखकले लखन थापामगरलाई नेपालका प्रथम सहिद हुन् भनेर मान्न कञ्जुस्याईँ गर्ने गरेका छन् । हुन पनि हाम्रो दे्रशमा सुरुदेखि नै इतिहास गलत लेखिदै आएको छ । त्यसो भन्दैमा १०४ वर्षे एकतन्त्रीय राणा शासनविरुद्ध आफ्रनो अमूल्इ जीवनको बलि चढाउने ती महान चारसहिद लगायत अन्य सहिदहरुको अपमान गर्न खोजेको भने पटक्कै होइन ।

हुन त नेपालका कतिपय सर्वसाधारण जनतालाई नेपालका प्रथम सहिदका बारेमा थाहा नहुन सक्छ । आउनुहोस्, यसबारेमा छोटो चर्चा गरौं । केही वर्ष अघिसम्मको राज्यको परिभाषा अनुसार गंगालाल श्रेष्ठ, शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा र दशरथ चन्द गरी चारजना नेपालका प्रथम सहिदहरु हुन् भने टंकप्रसाद आचार्य, रामहरि जोशी लगायतचाहिं जिउँदा सहिदहरु हुन् !? स्वर्गीय धर्मरत्न यमीले आफ्नो किताव ‘नेपालका कुरा’मा भने झैं ती जिउँदा सहिदहरु पनि त्यो बेलाको कानुनमा ‘मान्छेमा बाहुनलाई र जनावरमा गाईलाई काट्न÷मार्न नपाइने’ भएकाले मात्रै उनीहरुले जिउ“दा सहिद हुने अवसर पाएका हुन् । जे भए पनि मरेर जाने सहिदहरु गंगालाल श्रेष्ठ, शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा र दशरथ चन्द जिउ“दा सहिदहरु टंकप्रसाद आचार्य, रामहरि जोशी लगायतले एकसय चारवर्षे राणाशासन विरुद्ध विगुल फुकेका थिए । यस बारेमा कसैको विमति रहेन । तर एकसय चारवर्ष लामो राणा शासनका सुत्रधार जंगबहादुर राणालाई आजभन्दा लगभग एकसय ४० वर्षअघि नै हाँक दिँदा एकजना लगन थापामगर भन्ने मान्छेले गोरखा जिल्लाको बुङकोटमा सहादत प्राप्त गरेका थिए भन्नेबारेमा भने कमैलाई मात्र थाहा छ । के उनी नै नेपालका प्रथम सहिद होइनन् ?
को हुन् त लखन थापामगर ? उनी किन र कसरी नेपालका प्रथम सहिद हुन् ? कहाँ जन्मेका थिए ? के गर्थे ? किन सहिद भए ? आदिका बारेमा केही चर्चा गरौ । गोरखा जिल्लाको बुङकोटमा जन्मिएका लखन थापामगरको खास जन्म मिति थाहा नभए तापनि उनी स्वयम पनि विक्रम संवत् १९११ मा २० वर्षको उमेरमा उनका पिता पूर्खाले जस्तै मगरहरुको पल्टन (पुरानो गोरख गण) मा सेनामा क्याप्टेन पदमा भर्ती भए । भनिन्छ, उनले परिवारसँगै भारतको अल्मोडामा रहँदा उतै औपचारिक अध्ययन गरेका थिए । उनी घोडचढी, अस्त्र–शस्त्र, कला–कौशल आदिमा निपूर्ण थिए भने तान्त्रिक विद्यामासमेत पोख्त थिए । शासन सत्तामा जानलाई अनेकौं गुट÷उपगुटहरुबीच अनेक खालका काण्ड र षडयन्त्रहरु भइरहने त्यो बेला लखन थापामगरले पनि कोतपर्व, भण्डारखालपर्व लगायतका अनेकौं काण्ड र षडयन्त्रहरु प्रत्क्षय देखे÷भोगेका थिए । यसै क्रममा सन् १९१४ मा भारतमा बेलायतीहरुले खडा गरेको कम्पनी सरकारको अंग्रेज सैनिकविरुद्ध भारतीय सैनिकहरुले ठूलो विद्रोह गर्यो । अंग्रेज सैनिक विरुद्ध भारतीय सैनिकले गरेको यो विद्रोहलाई अंग्रेज सैनिकहरुले मात्रै दवाउन नसकेपछि नेपालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री तथा श्री ३ महाराज रहेका जंगबहादर राणा आफै नेपाली सेनाको नेतृत्व गर्दै २५ पल्टन नेपाली सेना लिएर भारतको लखनऊतर्फ लागे । जसमा मगरहरुको पल्टन (पुरानो गोरख गण) मा रहेका लखन थापामगर, जयसिंह चुमीमगर, कालीबहादुर गणका श्रीपद गुरुङलगायतका सैनिक अधिकृतहरु पनि सामेल थिए । यसरी सैनिक विद्रोह दबाउने क्रममा निर्दोष ेजनताहरुलाई पनि निर्मम ढंगले हत्या गरिएको दृश्य अनि हालसम्म पनि ‘लखनऊ लुट’को नामले परिचति लखनऊका नबाव अलि शाहको दरबारमा रहेका श्रीसम्पत्ति लुट्ने क्रममा देखिएको उश्रृंखलता देखेपछि लखन थापामगरको मनले शान्ति पाएन । खासगरी भारतीय जनताहरुको भारतलाई बेलायतीहरुको पन्जाबाट मुक्त गर्ने चाहनालाई नजिकैबाट देखे । भलै आफैसमेत संलग्न नेपाली सेनाले ती भारतीय सेना र निर्दोष जनताहरुको चाहनालाई अमानवीय ढंगले दबाउनु परेको थियो ।

अहिलेको २१ औं शताब्दी भनिएको समयमा त समाजमा अन्धविश्वास र कूरीति व्यापक छ भने त्यो बेला त झन् कस्तो थियो होला ? सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । त्यसमा पनि अशिक्षित र धर्मभीरु समाज थियो । स्वभावैले जनताहरु बढी नै धर्मकर्ममा विश्वास गर्थे÷राख्थे । अतः लखन थापामगरले भारतबाट फर्केपछि जंगबहादुर राणाको एकतन्त्रीय र निरंकुश शासनका विरुद्ध देवीदेवताका नाममा जनचेतना जगाउन थाले । यस क्रममा लखन थापामगरले ‘जंगेले नेपाललाई म्लेच्छ (गोरा) लाई बेच्यो । त्यस्तै दुनियालाई त्राही–त्राही पारेको छ । जातपात छूवाछूत झनै बढाएको छ । अब जंगेलाई हटाएर नेपाल आमालाई यो पापको बोझबाट हल्का पार्न पर्छ । यसका लागि मलाई मनकामना देवीले वरदान दिएकी छन् । भाइ हो तयार हौं ।’ भनी गाउँलेहरुलाई ठाऊँ–ठाऊँमा भेला गर्दै चेतना फैलाउन थाले । यसरी केन्द्र (काठमाण्डौ) मा जंगबहादुरको अत्याचार र अन्याय बढी रहँदा उता लखन थापामगरले भने गोरखामा आफ्नै राजद्रोही (हालको भाषामा भन्दा विद्रोही) सरकार गठन गरेर मुख्तियार हालको भाषामा (प्रधानमन्त्री) बने भने जयसिंह चुमीमगरलाई सेनापति (जनरल) बनाए । उनले अन्य सहयोगीहरुमा हालको लमजुङ जिल्लाका सुकदेव गुरुङ, हालको ओखलढुंगा जिल्ला रुम्जाटारका ज्ञान दिलदास र ब्राह्मण कालु लम्साललाई मन्त्री बनाएका थिए । यसै क्रममा उनले आफ्नै नेतृत्वमा २ हजार सेनासमेत संगठीत गरेका थिए । ती सेनालाई गोरखाको बुङकोटमा रहेको काहुले भङ्गारमा ठूलो किल्ला र, किल्लाभित्र तीनतले दरबार, पिटी र परेड खेल्ले मैदान (टुँडीखेल) समेत बनाएका थिए । साथै उनले आवश्यक हातहतियार पनि जम्मा गरेका थिए । यस सम्बन्धमा आदिवासी जनजाति चलचित्रकर्मी तथा लेखक संजोग लाफामगरले इतिहासकार प्रमोदशमशेर राणाको भनाईलाई कोड गरेर २०६४ फागुन ४ गते कान्तिपुर दैनिकमा लेखेको एक लेख अनुसार जंगबहादुरले तत्कालीन श्री ५ युवराज सुरेन्द्रलाई मनाएर जंगबहादुर आफै श्री ३ बाट श्री ५ हुन लागेका थिए । तर लखन थापामगरको जंगबहादुरलाई मार्ने योजना टीकादत्त भुसाल नामक जैसी बाहुन (कसै–कसैले बोर्लाङका थापा क्षेत्रीहरु भन्छन्) ले पोल खोले । त्यसपछि लगभग ५० दिनको शिकारमा निक्लिएका जंगबहादुर १६ दिनमै काठमाण्डौ फर्किएर देवीदत्त बटालियनलाई लखन थापामगरलाई जसरी पनि मार्नू भन्ने आदेश दिएर पठाए । अतः जंगबहादुरको आदेश तामेल गर्न आएको काठमाण्डौको सेना र लखन थापामगरको सेनाबीच बुङकोटमा घोर–घमासान युद्ध भयो । अन्तमा काठमाण्डौको सेनाले विजय हासिल गरेपछि लखन, जयसिंहलगायत उनीहरुका सहयोगीहरुलाई तत्कालै नमारेर पाता कसेर, बाँसको पिँजडामा हालेर काठमाण्डौ ल्याए । त्यसपछि तत्कालै निर्णय गरेर लखन थापामगरलाई मृत्युदण्ड दिइयो । तर लखनले आफ्नै दरबारमा मर्ने इच्छा व्यक्त गरेपछि त्यही लगेर, झुन्ड्याएर मार्ने आदेश दिइयो । भनिन्छ, यसरी आदेश दिनासाथ जंगबहादरकी रानी मूच्र्छा परिन् ! र, तत्कालै पा्रयश्चित गर्दै जंगबहादुरले ‘म बाट ठूलो भूल भयो, लखन थापालाई नमार्नू ।’ भनेर सैनिकमार्फत खबर पठाए । तर जंगबहादुरले ‘लखन थापालाई नमार्नू ।’ भन्ने खबर सैनिकमार्फत पठाउँदैछ भन्ने थाहा पाएपछि जैसी बाहुन र थापा क्षेत्रीहरुले मस्र्याङदी नदी तर्ने बेनीघाटमै आएर घाटे (नाउ चलाउने) हरुलाई डरत्रास देखाउँदै रकम दिएर आफ्नो पक्षमा पारे । यसरी जंगबहादुरले पठाएका सैनिकहरु तीनदिन ढीला पुग्दा लखन थापालाई उनकै दरबार अगाडि खिर्राको बोटमा झुन्ड्याइएर मारिसकिएको थियो । यसरी लखन थापालाई मारिसकेको खबर पाउनसाथ जंगबहादुर आफै बुङकोट गएर लखन थापाको लाससँग क्षमा मागी पत्थरघट्टाको बाटो हँुदै काठमाण्डौ फर्किएका थिए ।

भनिन्छ, लखन थापामगरले मर्नुअघि यसो भनेका थिए, ‘–म मरेको सात दिनभित्र त्यो जंगे पनि मर्नेछ । मलाई झुन्ड्याएको बेला कोही पनि नरुनू र पीर नर्गनू, मेरो शरीर कुहेर भुइँमा खस्यो भने लखन थापा मरेर गएछ भनेर जान्नु । यदि त्यसै सुकेर सानो–सानो भई झुन्ड्याएको डोरीमा शरीर बिलाएमा लखन थापा जिउँदै छ भनेर जान्नु । मलाई झुन्ड्याएको डोरी सुरक्षित राख्नू, म एकदिन फर्केर आउने छु ।’ यसरी उनलाई झुन्ड्याएर मारेको दिन थियो –विसं १९३३, फागुन २ गते ।
हो, यसरी हेर्दा निर्विवाद रुपमा लखन थापामगरलाई राजनैतिक रुपमा नेपालको प्रथम सहिद मान्नमा कसैले कुनै कन्जुसाईँ गर्नु पर्ने कारण देखिदैन । हुन त यसका लागि मगर जातिको आधिकारिक जातीय संस्था ‘नेपाल मगर संघ’ले २०४६ सालको राजनैतिक परिवर्तन लगत्तैदेखि प्रयास थालेको हो । र, फलस्वरुप २०५६ साल फागुन ११ गते तत्कालीन श्री ५ को सरकारले लखन थापामगरलाई नेपालको प्रथम राजनैकि सहिद घोषणा गरेको पनि हो । तर उक्त घोषणालाई विविध कारणले गर्दा कार्यन्ययनमा ल्याउनै चाहेन, नेपालका कर्मचारीतन्त्रले । आदिवासी जनजाति चलचित्रकर्मी तथा लेखक संजोग लाफामगरका अनुसार २०६२/०६३ को तेस्रो जनआन्दोलन पछिको परिवर्तनपछि पनि नेपाल मगर संघले लखन थापामगरलाई नेपालको प्रथम सहिद घोषणा गरियोस् भनी पटकपटक संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयमा पुनः ज्ञापनपत्र बुझाउन जाँदा ठाडै अस्वीकार गरिएको थियो । तापनि २०७२ फागुनमा फेरि पनि तत्कालीन सुशील कोईराला सरकारले लखन थापामगरलाई नेपालका प्रथम सहिद भनी घोषणा गर्यो । तर अधिकांश नेपाली मिडियाले यो समाचारलाई खासै महत्व दिएनन् भने यो वर्षको सहिद दिवसमा पनि कमै पत्रपत्रिका, लेखक, पत्रकारले मात्रै सहिद र सहिद दिवसको चर्चा गर्नेक्रममा लखन थापामगरको बारेमा चर्चा गरे । 

साभार :-ईसमता ड्ट कम 

हुम सुनारी मगर

यो आर्टिकल मैले बिशेष गरि पाल्पा र त्यसको छिमेकी जिल्लाबासीहरूलाई लक्षित गरि लेखेको छु । आर्टिकल कसैको समर्थन र बिरोधमा लेखिएको छैन । पढ्दै जाँदा एक समूदायलाई प्रसय दिएर लेखिएको जस्तो देखिए पनि आर्टिकलको अन्त्यमा त्यस भूभागमा बसोबास गर्ने आम जनसमूदायहरूको हितमा लेखेको छु ।

प्रचण्ड सरकारले पाच नम्बर प्रदेशलाई संविधान संशोधन प्रस्ताबमा थोरै परिमार्जन गरेको छ । लुम्बिनी अञ्चलका पहाडी जिल्लाहरू र रोल्पा, प्युठान र रुकुमको पुर्बी भेगलाई प्रदेश नम्बर चारमा राख्ने प्रस्ताव भएको छ । यसो गर्नु परेको प्रमुख कारण के हुन्, त ? 

नेपाल २५० बर्षसम्म एकात्मक राज्य व्यवस्थाले चल्यो । मुलुकमा अनेकौं भाषा, धर्म र संस्कृति भए पनि २५० बर्षसम्म मुलुक भरि एउटा भाषा लादियो । एउटै धर्म र संस्कृति लादियो । त्यसले नेपाली भाषी बाहेकका समूदाय र भिन्नै धर्म संस्कृति भएका समूदायहरूलाई दमन र विभेद गरियो । अझ भनौं, त्यस भूभागमा आदिमकालदेखि बसोबास गर्दै आइरहेका समूदायहरूले बोलिने भाषा र तिनले अंगिकार गर्दै आएको धर्म संस्कृति ओझेलमा पर्दै गयो । अथवा, तिनीहरूको वास्तविक पहिचान मेटिदै गयो ।

एउटा समूदायको पहिचानलाई राज्यले प्रशय दिने र अर्को समूदायको पहिचानलाई मेटाउनु, के त्यो राम्रो हो र रु एउटा समूदायको मेटिदै गएको पहिचान पुनर्स्थापित गर्न, सो भूभागमा बसोबास गर्दै आइरहेका सबै समूदायहरूलाई समान अधिकारको प्रत्याभूत गराउन र दमन र विभेदको अन्त्य गर्न पहिचान सहितको संघीय व्यवस्था हुनु पर्छ भनेर त्यस भूभागका उत्पीडित समूदायले आवाज उठाए ।

संविधान जारि गर्दा मगरहरूको बाहुल्यता भएको भूभागलाई छिन्नभिन्न बनाइएको थियो । जस्तै, मगरहरूको जनघनत्व रहेको भूभाग पाल्पा, गुल्मी, अर्घाखाची, प्युठान, रोल्पा र रुकुमलाई पाच नम्बर प्रदेशमा राखिएको थियो भने उता मगरहरू कै बाहुल्यता भएको स्याङ्जा, नवलपरासी, तनहु, बाग्लुंग, म्याग्दी, गोरखा र पर्बतलाई चार नम्बर प्रदेशमा राखिएको थियो । यसले मगरहरूको प्रमुख थातथलोलाई बिखण्डन गरिएको थियो ।

प्रचण्ड सरकारद्वारा प्रस्तावित संविधान संशोधनमा हिजो छिन्नभिन्न गरिएका मगरात भूभागलाई अहिले एकै ठाउँमा ल्याएको छ । र, यो नै १९ लाख मगरहरूको साझा माग रहँदै आएको छ भने, त्यस भूभागमा बसोबास गर्ने अन्य समूदायहरूको पनि माग रहेको छ । तर, यो माग माओवादी केन्द्रको नभएर त्यस भूभागमा बसोबास गर्ने आम मगरहरूको मागलाई माओवादी केन्द्रले समर्थन गरेको हो ।

एउटा रोचक र हेर्न लायक तथ्य त के देखियो भने, एमालेले दोश्रो संविधान सभाको चुनाव ताका उसले जनता माझ प्रस्तुत गरेको संघीयताको ढाँचामा बहुपहिचान सहितको संघीय व्यवस्था गर्छौ भनेका थिए । अथवा, मगरात र तमुवानलाई मिलाएर एउटा प्रदेश बनाउने एमालेको चुनावी घोषणापत्रमा प्रष्ट उल्लेख गरिएको थियो । जुन वर्तमान सरकारले प्रस्तुत गरेको संविधान संशोधनसँग ठ्याक्कै मिलेको छ । भने, एमालेले यो संशोधन प्रस्तावलाई आफ्नो पार्टीले परिकल्पना गरेको संघीय संरचनासँग ठ्याक्कै मिलेकोमा गर्व गर्नुपर्ने होइन र ?

सदियौंदेखि भाषिक, धार्मिक र सांस्कृतिक रूपमा उत्पीडन र विभेदमा पारिँदै आएका मगरहरूको भावना काँग्रेस र एमाले सहित केहि राजनीतिक दलहरूले बुझ्न चाहेनन् । उत्पीडनमा पारिएका समुदायलाई पूर्णरूपले मेटिनै लागेको तिनका पहिचान पुनर्स्थापित गराउंदा देश बिखण्डन हुन्छ भन्नु के तर्कसंगत होला रु सबै समूदायलाई समान अधिकारको व्यवस्था र प्रत्याभूत गर्दा देश कसरि बिखण्डन हुन्छ ?

सरकारले संविधान संशोधनका लागि प्रस्तुत गरेको संशोधन प्रस्ताव संसदमा दर्ता हुनासाथ विभिन्न राजनीतिक दलहरू बिशेष गरेर काँग्रेस र एमालेले यसको बिरोध गरेको देखिएको छ । नेकपा एमालेको एक जिम्मेवार नेतृ रामकुमारी झाँक्रीले त अभद्र, अशिष्ट र असभ्य भाषामा संशोधनको विरुद्धमा सामाजिक सञ्जाल मार्फत अभिव्यक्ति दिएकी छिन् । भने, केहिले लुम्बिनी टुक्र्याउन पाइदैन भन्दै कुतर्क अभिव्यक्ति दिएका छन् ।

अहिलेको प्रस्तावित संविधान संशोधनले मगरात क्लस्टरलाई मिलाएको छ । प्रस्तावित प्रदेश नम्बर चारमा बसोबास गर्ने सबै भन्दा ठूलो बाहुल्यता भएको मगर र गुरुङले पछि मगरात र तमुवान अलग अलग प्रदेश कायम गर्ने सहमति गर्दा मगरातको केन्द्रस्थल तानसेन हुन्छ । त्यो अवस्था भयो भने अहिले संविधान संशोधनको विरुद्धमा आन्दोलन गर्ने र अभद्र, अशिष्ट र असभ्य भाषामा बिरोध गर्नेहरूले भोलि के गर्लान् त रु पाल्पाका केहि समूहहरूले लुम्बिनी टुक्र्याउन पाइदैन भन्दै आन्दोलन गर्नेहरू भविष्यमा मगरात प्रदेशको राजधानी तानसेन कायम भयो भने तिनीहरूले समर्थन गर्ने कि बिरोध ?

मगरात तमुवान सहितको बहुपहिचान भएको संघीयता हुनेछ भनेर नेकपा एमालेले गएको दोश्रो संविधान सभाको चुनावमा आफ्नो चुनावी घोषणापत्र जारि गर्यो। त्यसलाई मन पराएर जनताले मतदान गरि जिताएर पठाए, एमालेलाई । अहिले, सरकारले एमालेले नै परिकल्पना गरेको र उतिबेला जनताले रूचाएको संघीय संरचना कायम गर्न संविधान संशोधन प्रस्ताव गर्दा आन्दोलन गर्ने समूहलाई जनताले कसरि बुझ्ने ?